Σαμανισμός στην Αρχαία Ελλάδα

Οι πρώτες ενδείξεις περί πρακτικής του σαμανισμού στην Ελλάδα ανάγονται σε εποχές γύρω στο 1500-2000π.Χ. στην Θράκη, Σκυθία και γενικότερα στη Βόρειο- κεντρική Ασία. Επίσης ο μύθος του Αβαρη, παρόμοιος του Ελληνικού «Υπερβόρειου Απόλλωνα» συνηγορεί σε αυτό. Οι αποδείξεις όμως είναι λίγες και ανάγονται στους 6^ο και 5^ο π.Χ. αιώνες με βασικότερη απόδειξη τα γραπτά ποιητικά κείμενα του Εμπεδοκλή. Μύθοι και θρύλοι και πρακτικές στην μεταγενέστερη βιβλιογραφία επίσης συνηγορούν για την ύπαρξη του σαμανισμού πολύ πριν. Τα βασικότερα χαρακτηριστικά αυτής της πρακτικής συνοψίζονται ως εξής: 1 Πίστη στην μετεμψύχωση, 2. Πίστη στην ύπρξη ψυχής και των πνευμάτων –οδηγών (π.χ. Ο Επιμενίδης ήταν η μετεμψύχωση του Αιακού, Ο Πυθαγόρας του Ερμότιμου)  3. Ϊδρυση θρησκευτικών ομάδων (πχ. Κρότωνα Σικελίας) όπου οι μαθητευόμενοι ασκούνταν στην απομόνωση, σιωπή, νηστεία και ψυχικές και μεταφυσικές ικανότητες (μεταξύ των οποίων ακόμη και μεταμόρφωση σε άλλες μορφές ζώων και ανθρώπων). Ένα βασικό στοιχείο του σαμανιστικού πολιτισμού αποτελεί η πίστη ότι υπάρχει ψυχή η οποία μάλιστα είναι πιο ενεργητική όταν το σώμα κοιμάται ή όπως λεει ο Αριστοτέλης όταν βρίσκεται στο σημείο του θανάτου. Η πίστη αυτή έχει αφήσει ίχνη σε μία μεγάλη περιοχή που εκτείνεται σε ένα μγάλο τόξο από την Σκανδιναβία κατά μήκος του Ευρασιακού χώρου μέχρι την Ινδονησία. 

Ετσι, στην Θράκη και την Σκυθία oι Ελληνες είχαν έρθει σε επαφή με λαούς που είχαν σχέση με τον σαμανισμό ακόμη στην αρχαική εποχή με την εμφάνιση των ιατρομάντεων που ήταν μάντεις, θεραπευτές και θρησκευτικοί διδάδσκαλοι με σαμανιστικά χαρακτηριστικά. Λέγεται ότι αυτοί οι ιερομάντεις είχαν και τατουάζ με σύμβολα σαμανικά.  Επίσης η Βακχική θεραπευτική όπως θα δούμε παρακάτω έχει σαμανιστικές ρίζες. Ομως. όλοι οι λαοί της Μεσογείου δεν ήταν αμέτοχοι σε δοξασίες σαν αυτές και πέρασαν από το στάδιο της Ανιμιστικής λατρείας (λατρεία των νυμφών, λατρεία γαίας, Ουρανού σελήνης και άστρων). Επίσης, υπήρξε και η λατρεία των νεκρών προγόνων στην οποία  κυριάρχησε η άποψη ότι ο κάτω κόσμος των νεκρών αποτελείται από πνευματικούς οδηγούς στους οποίους μπορούμε να απευθυνθούμε όταν χρειαζόμαστε συμβουλή. Βλέπουμε λοιπόν πόσο παλιά είναι η έννοια της ανάστασης και της πνευματικής μετάλλαξης και πόσο βαθιά ριζωμένη ήταν η πίστη στα πνεύματα ανά τους αιώνες...

Τα λίγα ελληνικά μυθικά πρόσωπα που επιδέχονται σύγκριση με τους σαμάνους διεκδικούν ότι κατάγονται από τον Απόλλωνα. Και υπολογίζεται ότι έφτασαν στην Ελλάδα από το Βορρά, από τη χώρα των Υπερβόρειων που είναι και η αρχική πατρίδα του Απόλλωνα.
Πέρα από το Βορρά, έλεγαν, ήρθε ο Άβαρης καβαλάρης, πάνω σ' ένα βέλος, καθώς όπως φαίνεται γίνεται ακόμη με τις ψυχές στη Σιβηρία. Ήταν τόσο προχωρημένος με την τέχνη της νηστείας, ώστε είχε μάθει να ζει χωρίς καθόλου ανθρώπινη τροφή. Εξαφάνισε τους λοιμούς, πρόβλεψε σεισμούς, συνέθεσε θρησκευτικά ποιήματα και δίδαξε τη λατρεία του βόρειου Θεού του, που οι Έλληνες τον αποκαλούσαν υπερβόρειο Απόλλωνα. Ένας μεταγενέστερος μύθος μας δείχνει τον Άβαρη να πετάει στους αιθέρες πάνω στο βέλος του. Το βέλος που παίζει κάποιο ρόλο στη μυθολογία και τη θρησκεία των Σκύθων είναι ένα σύμβολο του "μαγικού πετάγματος". Ο σαμάνος χρησιμοποιεί το βέλος για να φέρει πίσω τις ψυχές των άρρωστων και επίσης στις κηδείες. Οι σαμάνοι επίσης μαντεύουν από το πέταγμα του βέλους.
Ο Αρισταίος ο Προκονήσιος σχετίζεται επίσης με τον Απόλλωνα: πέφτει σε έκσταση και ο θεός του "αρπάζει" την ψυχή. Του συμβαίνει να εμφανίζεται ταυτόχρονα σε τόπους απομακρυσμένους τον έναν από τον άλλον. Συνδέει τον Απόλλωνα με μορφή κόρακα πράγμα που μας κάνει να σκεφτούμε τις σαμανικές μεταμορφώσεις. Ο Ερμότιμος ο Κλαζομενών είχε τη δύναμη να εγκαταλείπει το σώμα του "για πολλά χρόνια". Στη διάρκεια της μακριάς αυτής έκστασης ταξίδευε μακριά και "έφερνε προφητική γνώση για το μέλλον". Οι εχθροί του έκαψαν το σώμα του και η ψυχή του δεν ξαναγύρισε ποτέ. Αυτή η έκσταση έχει όλα τα χαρακτηριστικά του σαμανικού τρόμου.
Ο Επιμενίδης που καταγόταν από την Κνωσό, ισχυριζόταν ότι είχε ζήσει και προηγουμένως και ότι ήταν ταυτόσημος με τον Αιακό, έναν αρχαίο θείο άνδρα και έχει παρομοιαστεί με τον τύπο του βόρειου σαμάνου. Ο ίδιος είχε επίσης εμπειρία ψυχικών περιπάτων κι όπως ο Άβαρης ήταν μεγάλος νηστευτής, που ζούσε αποκλειστικά με μια παρασκευή λαχανικών. που συνήθιζε να αποθηκεύει, για λόγους που ήξερε ο ίδιος πολύ καλά, στην οπλή ενός βοδιού. Ένα άλλο αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της παράδοσής του είναι πως μετά το θάνατό του οι άνθρωποι είδαν το κορμί του να σκεπάζεται με δερματοστιξία (τατουάζ). Όσο για τον Μακρύν Ύπνο, αυτό φυσικά είναι μια πλατιά διαδεδομένη λαϊκή ιστορία. Η θέση όμως του ύπνου στην αρχή της ιστορίας του Επιμενίδη υποδηλώνει ότι οι Έλληνες είχαν υπόψη τους το μακροχρόνιο "αναχωρητήριο", που αποτελεί μαθητεία του σαμάνου, ο οποίος κάποτε την περνά κατά μεγάλο μέρος, σε κατάσταση ύπνου και καταληψίας.
Και τέλος ο Ορφέας του οποίου πατρίδα είναι η Θράκη και εκεί στη Θράκη συνοδεύει έναν θεό που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Απόλλωνα. Συνδυάζει τα επαγγέλματα του ποιητή, του μάγου, του θρησκευτικού δασκάλου και χρησμοδότη. Όπως μερικοί μυθικοί σαμάνοι της Σιβηρίας, μπορεί με τη μουσική του να μαζεύει τα πουλιά και τα άγρια ζώα για να τον ακούσουν. Όπως κάνουν παντού οι σαμάνοι, επισκέπτεται τον κάτω κόσμο και το κίνητρό του είναι πολύ κοινό για τους σαμάνους, να ξανακερδίσει μια κλεμμένη ψυχή. Τελικά το μαγικό του εγώ επιζεί ως ένα ωδικό κεφάλι, που συνεχίζει να δίνει χρησμούς πολλά χρόνια μετά το θάνατό του. Ο Ορφέας επίσης είναι μια μορφή που μοιάζει πολύ με το Ζάλμοξη, ένα μυθικό σαμάνο ή πρότυπο των σαμάνων.

Ο Εμπεδοκλής στην Σικελία στον οποίο βασίζεται κυρίως η γνώση μας για τον πρώιμο ελλημικό σαμανισμό και ο Πυθαγόρας ήταν όμως οι μεγαλύτεροι σαμάνοι στον Ελλαδικό χώρο.

Ο Εμπεδοκλής έζησε στον Ακράγαντα της Σικελίας τον 5ο αιώνα π.Χ. και υπήρξε μια από τις θρυλικότερες μορφές στο χώρο των προσωκρατικών φιλοσόφων. Ο βίος του είναι γεμάτος με απόκρυφες ιστορίες και θαύματα που αγγίζουν τα όρια του μύθου. Στο πρόσωπο του οι Ακργαντίνοι δεν έβλεπαν μόνο έναν μεγάλο φιλόσοφο αλλά και έναν άξιο πολιτικό, ιατρό, μάντη, μάγο και ποιητή. Ο Διογένης Λαέρτιος, στο 8ο Βιβλίο του, αναφέρει μία σειρά από θρυλικές ιστορίες σχετικά με τον θάνατο του Εμπεδοκλή: "Σχετικά με τον θάνατο του λέγονται διάφορα πράγματα. Ο Ηρακλείδης που ανέφερε τα σχετικά με την γυναίκα που δεν ανέπνεε, ότι δηλαδή δοξάστηκε ο Εμπεδοκλής όταν έστειλε πίσω ζωντανή τη νεαρή γυναίκα, λέει ότι πρόσφερε θυσία στο χωράφι του Πεισιάνακτος. Είχε καλέσει και μερικούς από τους φίλους του, ανάμεσα τους και τον Παυσανία. Μετά το γλέντι οι υπόλοιποι αποτραβήχτηκαν και αναπαύονταν, άλλοι κάτω από δέντρα του διπλανού χωραφιού και άλλοι όπου ήθελαν. Ο Εμπεδοκλής έμεινε εκεί που είχε καθίσει. Όταν σηκώθηκαν το πρωί, ήταν ο μόνος που έλειπε. Άρχισαν να τον αναζητούν και οι δούλοι που ρωτήθηκαν έλεγαν πως δεν γνωρίζουνε τίποτε. Ένας τότε είπε ότι τα μεσάνυχτα είχε ακούσει μια πολύ δυνατή φωνή που καλούσε τον Εμπεδοκλή και ότι μετά απ' αυτό σηκώθηκε και είδε ουράνιο φως και μία λάμψη. Τίποτε άλλο…. Ο Έρμιππος λέει ότι θεράπευσε κάποια Ακραγαντίνη Πάνθεια που την είχαν ξεγραμμένη οι γιατροί και γι' αυτό έκανε τη θυσία και ότι αυτοί τους οποίους είχε καλέσει ήταν περίπου ογδόντα. Ο Ιππόβοτος αναφέρει πως, όταν σηκώθηκε, προχώρησε προς την Αίτνα και μόλις έφτασε πλησίασε στους κρατήρες της φωτιάς και εξαφανίστηκε, θέλοντας μ' αυτό τον τρόπο να ενισχύσει τη φήμη ότι είχε γίνει θεός" .

Ο Εμπεδοκλής με τη φιλοσοφία του αναζητά την πραγματική γνώση και ουσία της φύσης η οποία χαρακτηρίζεται από μία αιώνια εναλλαγή. Η εν-αλλαγή αυτή βρίσκεται ανάμεσα στην αλλαγή του Ηράκλειτου (Γίγνεσθαι) και την σταθερότητα του Παρμενίδη (Είναι). Ο Εμπεδοκλής στέκεται ανάμεσα σ' αυτές τις δύο φιλοσοφικές θέσεις και ορίζει σαν πρωταρχική αιτία γέννησης όλων των όντων την κίνηση τεσσάρων πρωταρχικών στοιχείων που ονομάζει "ριζώματα". Τα στοιχεία αυτά 1. Η φωτιά (Ζευς) 2. Το νερό (Νήστις) 3. Η γη (Αϊδωνεύς ή Άδης) και 4. Ο Αέρας (Ήρα). Η κίνηση αυτών των στοιχείων οφείλεται σε δύο αντίθετες δυνάμεις που τις ονομάζει Φιλότητα και Νείκος. Η Φιλότητα είναι η θετική δύναμη της αγάπης που ενώνει τα πράγματα και Νείκος η αρνητική που τα διαχωρίζει. Η σχέση αυτών των αντίρροπων δυνάμεων είναι αυτή που διατηρεί την ισορροπία στο σύμπαν ("Σφαίρος"). Η γένεση και ο θάνατος, η Φιλότητα και το Νείκος είναι για τον Εμπεδοκλή ένας αιώνιος κύκλος, μία εναλλαγή που εξασφαλίζει τη διαιώνιση του κόσμου. Το έργο του Εμπεδοκλή αποτελείται από δύο εξάμετρα ποιήματα, το Περί Φύσεως (2.000 στίχοι) και οι Καθαρμοί (3.000 στίχοι).Οι επικοί στίχοι του Εμπεδοκλή έχουν μία τεράστια δυναμική που δημιουργεί στον αναγνώστη ή τον μελετητή σειρά από σκέψεις ή αναλύσεις. Το γεγονός αυτό οδήγησε πολλούς μετέπειτα φιλοσόφους, όπως τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, να πραγματευτούν μέσα στα έργα τους τις θέσεις του Εμπεδοκλή και έτσι να σωθούν μέχρι σήμερα πολλά αποσπάσματα του μεγάλου φιλοσόφου.

Ο Πυθαγόρας ισχυριζόταν ότι ταυτίζεται με τον Ερμότιμο και όπως και οι προηγούμενοί του (ο Θράκας του Ηρόδοτου και ο Ζάλμοξης) εγκαθίδρυσε ένα είδος θρησκευτικής τάξης, μια κοινότητα ανδρών και γυναικών των οποίων ο κανόνας της ζωής τους καθοριζόταν από την προσδοκία της μέλλουσας ζωής. Στην ουσία μάλλον δεν υπάρχει σαφής διάκριση μεταξύ της ορφικής διδασκαλίας και του Πυθαγορισμού. Και όπως στον σιβηρικό σαμάνα η εμπειρία των προηγούμενων ζωών δεν είναι πηγή ενοχής αλλά δύναμης. Επίσης η έννοια της κάθαρσης ήταν μία πολύ βασική απασχόληση των θρησκευτικών πνευμάτων κατά την αρχαική κιόλας εποχή.  Ο Πυθαγόρας μετά τις σπουδές του ήταν ωριμώτατος, διαθέτων εξαίρετικό κάλλος, γαλήνιος, με ιδιαίτερη χάρη, μεγαλοφυϊα και δύναμη βούλησης.

Ασκώντας την αρετήν καθ'όλο τον βίο του ετελειοποιήθη σε τέτοιο βαθμό, ώστε απέβη υπεράνθρωπος καιΜεγάλος Μύστης, αποκτώντας ικανότητες ενόρασης και θεραπείας και ακτινοβόλο βούληση, η οποία έδιδε σε αυτόν δύναμη πράγματι θαυματουργό. Ετσι, ήταν γνωστός παντού, ενισχύοντας και θεραπεύοντας ασθενείς και προμηθεύοντας τα μέλλοντα, έχοντας σαν αποστολή του την αναμόρφωση όλης της ανθρωπότητος. Μάλιστα έφτασε στην άποψη του μονοθεισμού δια του φιλοσοφικού του συστήματος παρότι αυτό ποτέ δεν ελέγχθη ευθέως λόγω του κλίματος της εποχής. Θεωρείται πάντως ότι έθεσε τα φιλοσοφικά θεμέλια για την εμφάνιση αργότερα του  μονοθεισμού. Καθόσον δεν υπάρχουν γραπτά συγγράμματα του ιδίου, για το έργο του αντλούμε πληροφορίες, αφ'ενός από τα διασωθέντα αποσπάσματα των διαφόρων Πυθαγορείων, οι οποίοι μετά τον θάνατον του Πυθαγόρα συνέγραψαν διάφορα συγγράματα, και ιδίως του Επιχάρμου, του Φιλολάου, του Λύσιδος, του Κλεινίου, του Αρχύτα κ.α., αφ'ετέρου δε, από τα συγγράμματα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του "Βίου Πυθαγόρου" που γράφτηκαν από τον Διογένη, κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ., από τον Πορφύριο τον ίδιο αιώνα και από τον Ιάμβλιχο, μαθητή του Πορφύριου.

Περί του Πυθαγόρα τέλος έγραψε και ο Εμπεδοκλής, τελευταίος μαθητής του φιλόσοφου λέγοντας: "Υπήρχε μεταξύ των Ελλήνων εις ανήρ πεπροικισμένος με απέραντον σοφίαν, του οποίου η διανόησις περικέκλειε ανεκτίμητον θησαυρόν σκέψεων. Ηκτινοβόλει εις τας πλέον διαφερούσας επιστήμας και, όταν ηρεύνα εν θέμα, η μεγαλοφυϊα του διαπέρα την αστραπήν. Το οξύ του βλέμμα εις βραχύτατον διάστημα ανεκάλυπτεν περισσοτέρας αληθείας ή όσας ηδύναντο να ανακαλύψουν δέκα ή είκοσι ανθρώπιναι γενεαί.

 Τέλος, «τα μεγαλύτερα αγαθά», λέει ο Σωκράτης στον Φαίδρο, «μας έρχονται δια της μανίας». Ο Πλάτωνας συμπληρώνει «με την προυπόθεση ότι η μανία δίδεται από θεία δωρεά...» και διακρίνει τέσσερεις τύπους:

1.       Την προφητική μανία με προστάτη τον Θεό Απόλλωνα

2.       Την τελεστική ή τελετουργική μανία με προστάτη τον Θεό Δίονυσο

3.       Την ποιητική μανία που εμπνέουν οι Μούσες

4.       Την ερωτική μανία που εμπνέουν η Αφροδίτη και ο Ερως.

Οπως γνωρίζουμε, η ιερή «μανία» είναι μία χαρακτηριστική μέθοδος απόκτησης γνώσης των σαμάνων..

Στην αρχαία  Ελλάδα οι αρχικές μορφές της θεραπευτικής πηγάζουν από ιερές τελετουργίες

• Οι μυθικοί κένταυροι ήταν φημισμένοι δάσκαλοι των ηρώων που μεταξύ των άλλων είχαν γνώσεις και ιατρικής και στα σπήλαιά τους δίδασκαν πολεμικές τέχνες, χορό και ιατρική. Μάλιστα έλεγαν ότι τα πλάσματα αυτά ήξεραν να κεντρούν την αύρα, εξού και η ονομασία τους. Ηταν οι πρώτες ιαματικές θεότητες των Ελλήνων.

• Αργότερα, τα Ασκληπιεία και η λαική θεραπευτική (μαντική, βοτανοθεραπεία και αρχική σαμανική θεραπευτική) βασίζονται στο αρχέτυπο του ιερού θεραπευτού (που κυρίως είναι ο θεός Απόλλωνας). Ο Ασκληπιός θεωρείτο ημίθεος (υιός του Απόλλωνα) και επομένως θεραπευτής, και ίδρυσε τα γνωστά Ασκληπιεία σε πολλές περιοχές της Ελλάδας που είχαν πολλά και ισχυρά σαμανιστικά στοιχεία. Ειδική μνεία γίνεται για την μέθοδο που κυριαρχούσε δηλ.την εγκείμηση κατά την οποία ο Θεός εμφανίζεται στον ασθενή και έδιδε οδηγίες περί της θεραπείας του αλολά και της μετέπειτα διαβίωσής του (αλλαγή νοοτροπίας ) με προφανή τον ηθικοπλαστικό στόχο.

• Οι Βακχική θεραπευτική και κοσμοθεωρία προέρχεται από αυτόχθονους πληθυσμούς του Ανατολικού Αιγαίου περίπου την 2^η χιλιετηρίδα π.Χ.  Κατ'αυτήν οι ασθενείς επεδείκνυαν την «ιερή μανία», δηλ με χορό, μουσική ή και σωματική καταπόνηση έμπαιναν σε άλλη διευρυμένη διάσταση κατανόησης από όπου όταν έβγαιναν   επεδείκνυαν μία «ειρήνευση» και νέα ταυτότητα πάλι με βάση την ηθικοπλαστική αντίληψη. Αντιπρόσωποι της μεθόδου αυτής ήταν ο Σαβάλιος της Θράκης και ο Ατης στην Μικρά Ασία. Η μέθοδος επανέκαμψε και κατά την διάρκεια του Πελοπονησιακού πολέμου. Αργότερα, βλέπουμε υπολείμματα της μεθόδου αυτής να κυριεύουν και τον χριστιανισμό όπου, προσκηνυτές και μοναχοί σε μανιακή κατάσταση να αυτοβασανίζονται. Οι Σαμάνοι πάντως σε αντίθεση, πάντα καταλαμβάνονται από «ιερή μανία» μόνον για να θεραπεύσουν, πιστεύουν δε ότι τα πνεύματα μας χρειάζονται όσο και εμείς χρειαζόμαστε εκείνα, γιατί χωρίς ένα υγιές και δυνατό σώμα δεν μπορούν να είναι χρήσιμοι στην κοινωνία.

• Η πρώτη απεμπλοκή από ιερουργίες γίνεται στην αρχαία Ελλάδα από τον Ιπποκράτη (360-470 πΧ). Γίνεται η πρώτη  τομή προς την επιστημονική ιατρική   που έχει σαν βάση την κοσμική συντεχνία θεραπευτών. Eγραψε περίπου 70 πραγματείες (που όμως φαίνεται να μην είναι όλες δικές του) στην Κώ όπου είχε ιδρύσει κέντρο ιατρικής με υπάρχουσα βιβλιοθήκη). Στον Ιπποκράτη οφείλουμε την έννοια «μέθοδο» δηλ. Τα διαδοχικά βήματα για την παρακολούθηση και ανάπτυξη της νόσου και των συμπτωμάτων της (γίνεται σαφής διάκριση μεταξύ των δύο αυτών). Δεν αχολείται με την ταξινόμηση των ασθενειών  απλώς αυτές ταξινομούνται σε οξείες και χρόνιες και σε ενδημικές και επιδημικές. Πρώτος αυτός ασχολείται με τις αντιδράσεις του ασθενούς και τους περιβαλλοντικούς συσχετισμούς, ηταν κυρίως συντηρητικές επεμβάσεις με λίγα φάρμακα και χειρουργικές επεμβάσεις. Πίστευε στην «αυτοθεραπευτική δύναμη της φύσης» που έπρεπε να λαμβάνεται υπ'όψιν. Αυτή η αντίληψη φυσικά είναι πολύ διαφορετική από του Καρτέσιου και την σημερινή πρακτική. Η αντίληψή του ήταν ότι ο ιατρός πρέπει να προβλέπει και να αποτρέπει  (δηλαδή είχε μιά προληπτική, περιβαλλοντική κατεύθυνση). Η ιατρική είναι μία διαταραχή της ισορροπίας του ανθρώπου και του περιβάλλοντος όπου στο ενδιάμεσο αυτών αναπτύσσεται η νόσος! Κατά τον Ιπποκράτη, η ιατρική έχει και πολιτικό χαρακτήρα αφού όπως λέγει, τα ολιγαρχικά καθεστώτα είναι πιο νοσογόνα αφού προκαλούν το φόβο και επομένως νόσο. Μοιάζει πολύ με τις αντιλήψεις της σύγχρονης ομοιοπαθητικής.
• http://www.greekshaman.com

H ανθρωπολογία της μαγείας στην αρχαία Ελλάδα: ο κένταυρος Χείρων

Η μαγεία στον ελληνικό μύθο είναι πανταχού παρούσα. Διαπέρασε τις πεποιθήσεις της ελληνικής ζωής σε όλα τα στρώματα της κοινωνίας, υποδεικνύοντας σε μεγάλο βαθμό τη θρησκευτική ομοιογένεια της αρχαιοελληνικής κοινωνίας. Η μαγεία εξυπηρετούσε, μεταξύ άλλων ως θεμέλιο για την ανθρώπινη γνώση και ήταν μέσο ελέγχου του άμεσου περιβάλλοντος, των δυνάμεων της φύσης, της ζωής και του θανάτου, καθώς και άλλων περιοχών της γνώσης, που τελούν σήμερα υπό την αιγίδα της τεχνολογίας.
Κ. Καλογερόπουλος (MA) in Anthropology
Όπως το θέτει μια σύγχρονη αυθεντία στο πεδίο της σύγχρονης ανθρωπολογίας: 
«Η πρακτική της μαγείας ήταν πανταχού παρούσα στην κλασική αρχαιότητα. Οι σύγχρονοι του Πλάτωνα και του Σωκράτη τοποθετούσαν ειδώλια στους τάφους και τα κατώφλια [...] Ο Κικέρων χαμογέλασε με κάποιον που ισχυρίστηκε ότι είχε χάσει τη μνήμη του υπό την επιρροή κάποιας γοητείας και ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος ισχυριζόταν πως όλοι φοβούνταν μήπως πέσουν θύματα της μαγείας. Οι πολίτες της Τέω καταριούνταν εκείνον που θα επιτίθετο στην πόλη, ενώ στη Δωδεκάδελτο υπήρχαν νόμοι ενάντια στη μαγική μεταφορά της συγκομιδής από το ένα χωράφι στο άλλο. Οι αυτοκρατορικοί νομικοί κώδικες περιείχαν εκτεταμένες αναφορές ενάντια σε όλα τα είδη της μαγείας –εκτός από την ερωτική και τη μετεωρολογική [...] Οι μαγικές τελετουργίες οδήγησαν σταδιακά σε μια ανώτερη πνευματικότητα, ανοίγοντας εν τέλει το δρόμο στην υπέρτατη θεότητα»[1]. 
Δεδομένου ότι τα περισσότερα μέλη της αρχαιοελληνικής κοινωνίας ακολούθησαν το ίδιο βασικό σύνολο πεποιθήσεων σχετικά με την κλίμακα των μαγικών δυνατοτήτων, σε ό,τι αφορά στους θεούς και τις δυνατότητές τους, με τοπικές παραλλαγές βέβαια, το μυθολογικό σύστημα κατείχε αφεαυτού ενότητα και μια δομή στην οποία λίγο-πολύ μπορούσε να προβλεφθεί η προσθήκη των νέων χαρακτήρων, ή η απόδοση κάποιων ιδιοτήτων με αρκετή ακρίβεια. Η αντανάκλαση αυτών των πεποιθήσεων στον κλασικό μύθο δεν ήταν κάποια άσκηση της φαντασίας με τον ίδιο τρόπο που γίνεται πιθανώς σήμερα. Ενώ οι αντιλήψεις και οι παρουσιάσεις των ιστορικών/μυθολογικών μορφών στο μύθο και η πλοκή των ενεργειών τους απαιτούσε μια ορισμένη δημιουργικότητα και ποιητική άδεια εκ μέρους του αφηγητή, η δομή του μαγικού κόσμου ήταν τμήμα ενός καλά εγκαθιδρυμένου πλαισίου από τα βάθη των προϊστορικών χρόνων. 
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο κατέχει σημαντική θέση ο ρόλος των κενταύρων, τόσο πρακτικά όσο και συμβολικά. Στην ιστορία και την τέχνη οι κένταυροι απεικονίζονται με ανθρώπινο το άνω τμήμα του κορμού και ζωικό το κάτω. Ως ιδιοσυγκρασίες, όμως, φαίνεται πως δεν ήταν αρκετά ισορροπημένοι και παρουσιάζονται ως είδη πρωτόγονα που όφειλαν περισσότερα στη ζωική φύση τους παρά στην ανθρώπινη κληρονομιά τους. Ο μύθος τους τοποθετεί στη Θεσσαλία, στην κατεξοχήν μαγική γη της ελληνικής επικράτειας με τις φημισμένες μάγισσες, στις οποίες θα αφιερώσουμε μια ξεχωριστή σπουδή. Η παρουσία τους στη θεσσαλική γη αποδόθηκε σε έναν γηγενή βασιλιά των Λαπίθων[2]. Στα ελληνικά έργα τέχνης η τυπική απεικόνιση των Κενταύρων είναι εκείνη που τους δείχνει να επιτίθενται στους Λαπίθες, εμπλεκόμενοι σε πράξεις βιασμού και λεηλασίας, όπως και στην γαμήλια τελετή του Πειρίθου[3]. Γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η παρουσία τους ήταν συμβολική των απεριόριστων και απρόβλεπτων ιδιοτήτων του φυσικού κόσμου. 
Κατά τον ίδιο τρόπο η λογοτεχνική παρουσία τους στο μύθο είναι συχνά συμβολική της πολιτισμικής ανάγκης να καθιερωθεί -να επανακαθιερωθεί μάλλον- η κυριαρχία σε αυτό που οι Έλληνες της αρχαιότητας αντιλαμβάνονταν ως δική τους σφαίρα επιρροής. Οι ελληνικοί ήρωες έπρεπε για να καθιερώσουν την παρουσία του πολιτισμού τους σε έναν ευρύτερο κόσμο και αυτό το κατόρθωναν τυπικά δαμάζοντας μυθικά ή υπερφυσικά πλάσματα. Όμως, μη ανθρώπινα τέρατα όπως ήταν η Σκύλλα, η Χάρυβδις, η Χίμαιρα ή η Σφίγγα απεικόνιζαν τη μάχη ανάμεσα στον πολιτισμό και τον ευρύτερο κόσμο. Υβριδικά ημιανθρώπινα πλάσματα τέτοια όπως ήταν οι κένταυροι αντιπροσώπευαν συχνότερα τις εισβολές αρνητικών όψεων εκείνου του μεγαλύτερου κόσμου στον κόσμο της δικαιοδοσίας των Ελλήνων[4]. Σε ένα ευρύτερο ψυχολογικό πλαίσιο πρόκειται για την εισβολή του ασυνείδητου κόσμου στις επικράτειες της καθημερινής συνείδησης, η αρχική σύγκρουση ανάμεσα στις απειλητικές μορφές ενός άγνωστου και σκοτεινού κόσμου και τον τακτοποιημένο κόσμο της λογικής συνείδησης. Τούτη η πρωτογενής σύγκρουση είναι η ίδια -αν και με διαφορετική μορφή- με τη σύγκρουση ανάμεσα στο διονυσιακό και το απολλώνειο στοιχείο[5].
Η παρουσία του Χείρωνα, αντιθετική στο είδος του, κατείχε μια πλήρως διαφορετική έννοια. Με έναν πολύ πραγματικό τρόπο, ο Χείρων θα μπορούσε να θεωρηθεί η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα σε ό,τι αφορά στο συμβολισμό του κένταυρου στον ελληνικό κόσμο. Εκεί που οι άλλοι αντιπροσώπευαν την κτηνωδία και τον κίνδυνο του φυσικού κόσμου, ο Χείρων αντιπροσωπεύει την αφθονία και την ευλογία του, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι δίδαξε σε διάφορους ήρωες τις εν δυνάμει αγαθοεργές δυνάμεις του φυσικού κόσμου –τις τέχνες της αστρολογίας, της βοτανικής, της θεραπείας, του κυνηγιού, της πολεμικής τέχνης, και της άσκησης των δικών τους εσωτερικών, φυσικών χαρισμάτων, δώρα των θεών μέσω κληρονομικής διαδοχής ή προστασίας. Είναι σημαντικό ίσως να σημειώσουμε εδώ ότι, όπως τα υπερφυσικά χαρίσματα έπρεπε να παραχωρηθούν από τους θεούς, έτσι επίσης χρειαζόταν και μια τυπική εισαγωγή στη μαθητεία, προκειμένου να προσφερθούν τα οφέλη της σοφίας του. Τους μαθητές του Χείρωνα τους έφερναν είτε ή θεοί ή προηγούμενοι μαθητές του, που γνώριζαν τη διδασκαλία του και είχαν φθάσει ως εκεί με θεϊκή παρέμβαση. 
Η πρωιμότερη αναφορά στον Χείρωνα ίσως είναι αυτή που απαντάται στις τελευταίες γραμμές της ησιόδειας Κοσμογονίας. Το όνομα του κένταυρου συνδέεται με ένα παιδί που γεννήθηκε από τον ήρωα Ιάσονα και τη μάγισσα Μήδεια: [...Κι αυτή στην εξουσία μπαίνοντας του Ιάσονα του βασιλιά, εγέννησε το Μήδειο, το γιο της, που τον ανάθρεψε στα βουνά ο Χείρων, ο γιος της Φιλύρας -και του μεγάλου Δία το σχέδιο γινόταν...][6]. Η ακριβής φύση αυτών των γραμμών είναι αρκετά ενδιαφέρουσα, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας την επερχόμενη μοίρα του συγκεκριμένου απογόνου -ένα παιδί προδιαγεγραμμένο να θανατωθεί στη νιότη του, παρά να εκτελέσει τα δικά του κατορθώματα. Εδώ θα τολμούσαμε να πούμε πως ο Ησίοδος με τη ρήση «και του μεγάλου Δία το σχέδιο γινόταν» δεν αναφέρεται στον Μήδειο αλλά στον Χείρωνα. Ο σκοπός του Δία είναι ο ρόλος που εκπληρώνει ο Χείρων στη σφαίρα του ελληνικού μύθου: να διδάξει τη μαγεία του στις μελλοντικές γενεές. 
Λαμβάνοντας υπ’ όψιν την αγάπη και την προσκόλληση που έδειχναν οι πρόγονοί μας στη γραμμή καταγωγής τους (μητρογραμμική ή πατρογραμμική), και του ρόλου που έπαιζε στον καθορισμό της κοινωνικής θέσης, έχει ενδιαφέρον να δούμε την καταγωγή του Χείρωνα. Αντίθετα από τους άλλους κένταυρους, ο Χείρων δεν κατάγεται από τους Λαπίθες. Κατάγεται από τον Κρόνο και τη νύμφη Φιλύρα. Όπως και άλλοι ολύμπιοι, ο Χείρων είναι παιδί του Κρόνου. Ωστόσο, δεν κατέχει κάποιο ιδιαίτερο βασίλειο όπως οι άλλοι θεοί. Δεν δρα μέσα σε ένα προαποφασισμένο εννοιολογικό πλαίσιο. Μοιάζει περισσότερο να είναι απλά ένα τμήμα –ένα ουσιαστικό τμήμα- του κόσμου, που μπορεί να ενώσει κάποια ρήγματα στις λογικές αλληλουχίες της εικόνας που έχουμε για τη δημιουργία. Αυτή φαίνεται να είναι και η πλέον ενδιαφέρουσα από τις σύγχρονες απόψεις για τη λειτουργία της μαγείας, όπως την ανέπτυξε ο ιταλός ανθρωπολόγος de Μartino[7], που ερμηνεύει σε μεγάλο βαθμό την ανάγκη των αρχαίων λαών να διαμορφώνουν και να ερμηνεύουν τις λογικές ανακολουθίες του περιβάλλοντος κόσμου με τρόπο μαγικό. 
Ο Χείρων κατέχει μια εγγενή γνώση του φυσικού κόσμου, που συμβολίζεται εξωτερικά με την κτηνώδη φύση του αλόγου. Ο δίμορφος Χείρων τον περιγράφει ο Απολλόδωρος[8], μια αναφορά που εκ πρώτης όψεως φαίνεται περιττή. Άλλωστε, κάθε κένταυρος κατείχε μια διπλή ανθρώπινη και ζωική μορφή. Εντούτοις, όλοι οι άλλοι κένταυροι λειτουργούν μόνο σε έναν κόσμο, αυτόν της αγριότητας και των ενστίκτων. Ο Χείρων μόνος του γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ της φύσης και του πολιτισμού, λειτουργώντας ως αγωγός διαβίβασης εκείνων των ιδιοτήτων του φυσικού κόσμου που πιθανώς θα ωφελήσουν τον πολιτισμό με τις διδασκαλίες του. Η εγγενής γνώση του για τη μαγεία του φυσικού κόσμου μεταφέρθηκε στους διάσημους ήρωες-θεραπευτές μαθητές του, και μέσω αυτών, στον υπόλοιπο κόσμο. 
Φαίνεται πως οι μύθοι για τη μαγεία του Χείρωνα αυξήθηκαν σημαντικά με την πάροδο του χρόνου. Διατηρούμε μόνον κάποιους υπαινιγμούς για την προέλευσή του και ακόμα λιγότερες πληροφορίες για τους συγκεκριμένους τρόπους με τους οποίους να εκπλήρωσε το σκοπό του –δηλαδή τις μαγικο-θεραπευτικές δεξιότητες που δίδασκε στους μαθητές του, και τους τρόπους με τους οποίους εξελίχθηκαν οι δεξιότητες. Έχει υποτεθεί στο παρελθόν και σε ένα βαθμό είναι αποδεκτό ότι καθώς μεταβάλλονταν οι ιδέες περί εκπαίδευσης, αναπτύσσονταν και οι ιδέες για τη σοφία του Χείρωνα όπως και οι απόψεις για τον τρόπο με τον οποίο εκπαίδευε τους μαθητές του, ιδέες που υποστήριξε ο Πίνδαρος: 
«Αλλά ο ξανθός Αχιλλέας, μένοντας στο σπίτι της Φιλύρας σαν παιδί, έκανε έργα μεγάλα, συχνά [45] κραδαίνοντας στα χέρια του ένα ακόντιο με μια κοντή λεπίδα (βραχυσίδαρον άκοντα), γοργός σαν τον άνεμο, έφερε το θάνατο στα άγρια λιοντάρια στη μάχη, σκότωσε κάπρους άγριους κι τα ασθμαίνοντα κουφάρια τους στον Κένταυρο, τον γιο του Κρόνου, στην αρχή σαν ήταν εξι χρόνων, και κατόπιν όλο το χρόνο που ‘μεινε εκεί, ένα παιδί που το παιχνίδι ήταν άθλοι δυνατοί. Τον θαύμαζε η Άρτεμις και η θαραλλέα Αθηνά, γιατί τα ελάφια τα σκότωνε δίχως σκυλιά και δόλιες παγίδες[9]. Γιατί εκείνος υπερείχε στα πόδια. Όλα αυτά που αφηγούμαι έπος των προγόνων είναι»[10]. 
Η αρχαιότητα των ιδεών που αφορούν στον Χείρωνα πιστοποιείται από τη φανερή ανάγκη του Πίνδαρου να ξεκαθαρίσει ότι δεν είναι επινόηση δική του το γεγονός ότι ο Αχιλλέας διδάχθηκε να κυνηγά με αυτόν τον τρόπο, ούτε κάποιες πολιτισμικές εξελίξεις. Είναι ένα γνωστό γεγονός που έμαθε από παλαιότερες ιστορίες. Στην εποχή του οι άνθρωποι ανέπτυξαν άλλες ιδέες για τη γνώση και τις διδασκαλίες του Χείρωνα, τις οποίες επιχειρεί να περιγράψει λεπτομερειακά: 
«Ο Χείρων με τη βαθιά του γνώση τον Ιάσονα δίδαξε στη λίθινη κατοικία του και τον Ασκληπιό μετά από αυτόν και του δίδαξε την τέχνη τη θεραπευτική με χέρια ευγενικά. Συν τω χρόνω γάμο κανόνισε για την αγλαόκολπη κόρη του Νηρέα, δίδαξε τον γιο της τον ευγενή τρέφοντας το πνεύμα του με τα πρέποντα. Κι όταν οι άνεμοι τον έσπρωξαν στην Τροία, στάθηκε ανάμεσα στις λόγχες και τις κραυγές της μάχης»[11]. 
Γνωρίζουμε από την Ιλιάδα ότι ένα τουλάχιστον από αυτά τα «πρέποντα» ήταν η θεραπεία, καθώς υπάρχουν δύο τουλάχιστον αναφορές για τις διδασκαλίες του Χείρωνα στο συγκεκριμένο έπος. Η πρώτη συνδέεται με τον Μενέλαο, που πληγώθηκε από τρωικό βέλος. Ένας γιατρός από τις τάξεις των Αχαιών ο Μαχάων, που συνέβαινε να είναι γιος του Ασκληπιού, κλήθηκε να «ρουφήξει το δηλητήριο από την πληγή και επιδέξια να επιθέσει πάνω της φάρμακα, που ο Χείρων έδωσε πριν από καιρό στον πατέρα του»[12]. Η δεύτερη αναφορά σχετίζεται έμμεσα με τον Αχιλλέα. Ο Ευρύπυλος ζήτησε από το σύντροφό του στη μάχη Πάτροκλο να τον βοηθήσει. «Σώσε με τουλάχιστον τώρα [...] κόψε το βέλος από το μηρό μου, ξέπλυνε το μαύρο αίμα με ζεστό νερό και βάλε πάνω του καλά γιατρικά, από αυτά που λένε ότι σου είπε ο Αχιλλέας, αφού ο Χείρων, ο δικαιότερος του μίλησε γι’ αυτά»[13]. Όντας ο ίδιος ο Μαχάων πληγωμένος, η επόμενη καλύτερη επιλογή ήταν ένας μαθητής του Χείρωνα, ακόμα κι αν αυτός ο μαθητής δεν ήταν εκπαιδευμένος ως θεραπευτής. Τέτοια ήταν η πίστη στη σοφία του Κένταυρου. 
Από τέτοιες σκόρπιες αναφορές, φαίνεται ξεκάθαρο ότι η πρόσθεση της θεραπείας, της αστρονομίας, της μαγείας και της φιλοσοφίας στο ρεπερτόριο των δεξιοτήτων που δίδασκε ο Χείρων συνδέεται άμεσα με τον αυξανόμενο πλούτο της γνώσης των αρχαίων Ελλήνων. Το σημαντικό στην προκειμένη περίπτωση είναι το γεγονός ότι σε αυτή τη γνώση θεμελιακή θέση κατέχει η μαγεία. Ένας πλούσιος σπόρος από τον οποίο ξεπηδά η συγκεκριμένη γνώση με μια γοργή διαδικασία ανάπτυξης της ανθρώπινης διάνοιας Κατά τον ίδιο τρόπο οι απεικονίσεις του Χείρωνα στην τέχνη υποδεικνύουν την ίδια αλλαγή ιδεών, όχι μόνο στη μορφή αλλά και την ουσία της εκπαίδευσης: 
«Ο Χείρων δε φαίνεται μόνος στις αγγειογραφίες. Στις αρχαιότερες απεικονίσεις φαίνεται να δέχεται τον Αχιλλέα ως μαθητή του ή να παίρνει τον Αχιλλέα σαν παιδί από τα χέρια του Πηλέα, του πατέρα του. Ο ρόλος του Χείρωνα είναι συνδυασμός θετού πατέρα και διδάσκαλου. Αυτή είναι άλλωστε και η αρχαιότερη παράδοση. Ο Πηλέας, η Θέτις ή και οι δύο μαζί αποδίδουν το παιδί στην προστασία του διδάσκαλου για καθοδήγηση, μια καινοτομία που ώθησε την καλλιτεχνική φαντασία σε συγκεκριμένες απεικονίσεις κατά τα τέλη του 6ου αι. Π.Κ.Ε.»[14]. 
Ανεξάρτητα από τις αλλαγές στις λεπτομέρειες της εκπαίδευσης, ο πυρήνας της σχέσης μεταξύ του Χείρωνα και των μαθητών του παρέμεινε ο ίδιος. Ανεξάρτητα από την ηλικία κατά την οποία τους εμπιστεύονταν σε εκείνον, και ανεξάρτητα από το επίπεδο γνώσης που κατόρθωναν -είτε επρόκειτο να ζήσουν στην ερημιά, να αποβάλλουν τον ανθρώπινο μανδύα και να αναλάβουν μια θέση στον κόσμο σαν κυνηγοί, όπως ο Αχιλλέας ή ο Ακταίων, είτε να χρησιμοποιήσουν τα άφθονα δώρα του φυσικού κόσμου ως θεραπευτές, ή να διαβάσουν το μέλλον στα άστρα ή με άλλα μέσα όπως ο Αρισταίος- ανεξάρτητα από όλα αυτά, φαινόταν ως μαγεία, ισόμετρη με το επίπεδο δεξιοτήτων των ατόμων που απάρτιζαν τον περιβάλλοντα κοινωνικό ιστό. Ο Χείρων ήταν πλέον ένα είδος αρχετύπου που ενοποιούσε και αιτιολογούσε τούτη τη μαγική γνώση. Μια γνώση που ήλθε από τους θεούς, αφού ήταν γιος του Κρόνου, και χρησιμοποιήθηκε από τον Ηρακλή για την ολοκλήρωση των άθλων του ή από τον Προμηθέα για τη διεύρυνση της ανθρώπινης γνώσης. 
Η σχέση εμποτιζόταν επίσης με τη μαγεία για έναν ακόμα απλό λόγο -την κοινωνική πεποίθηση των Ελλήνων στο προκαθορισμένο και τη μοίρα. Εκείνοι που εκτελούσαν μεγάλους άθλους, ήταν προκαθορισμένο να το κάνουν. Γεννούνταν από θεότητες, που τους περνούσαν τις μαγικές τους ικανότητες. Αυτές οι ικανότητες ενδυναμώνονταν με την εκπαίδευση που λάμβαναν, και τους επέτρεπε να εκμεταλλεύονται πλήρως τα χαρίσματά τους. Τούτη η εκπαίδευση ήταν δυνατή εξαιτίας της «μαγικής» τους σύνδεσης με τη θεότητα, εκπαίδευση που αποκαθιστούσε τις σιωπηλές «μαγικές» δυνατότητες πάνω τους μέσω της γνώσης, επιτρέποντάς τους να αποκτήσουν φυσικές δυνάμεις ανεξήγητες και θαυμαστές. Αυτή είναι άλλωστε και η ουσία της μαγείας στο εννοιολογικό της πλαίσιο. Η βαθύτερη γνώση, που προωθείται βαθιά μέσα στο μέλλον, έως ότου γίνει αποδεκτή από το σύνολο της ανθρώπινης διάνοιας. Η εκπαίδευση του Χείρωνα ήταν κατάλληλη, γιατί ήταν αποκλειστική -και παρεχόταν μόνο σε εκείνους που αποδεικνύονταν άξιοί της εξαιτίας των προγόνων τους. Ήταν επίσης κατάλληλη, γιατί ήταν αποτελεσματική. Τούτο το παρατήρησε ο Νικολό Μακιαβέλι περίπου δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα, όταν είπε: 
«Υπάρχουν δύο τρόποι να μάχεσαι, μέσω του νόμου και μέσω της δύναμης. Ο πρώτος τρόπος ταιριάζει στον άνθρωπο και ο δεύτερος στα θηρία. Αφού, όμως, ο πρώτος τρόπος είναι ανεπαρκής, πολύ συχνά γίνεται αναγκαίο να καταφύγει κανείς στον δεύτερο. Για αυτό ο πρίγκηπας χρειάζεται να γνωρίζει να χρησιμοποιεί και τους δύο τρόπους και τον ανθρώπινο και τον θηριώδη. Οι συγγραφείς της αρχαιότητας δίδασκαν τούτο το μάθημα αλληγορικά, όταν αφηγούνταν πώς ο Αχιλλέας και πολλοί άλλοι αρχαίοι πρίγκηπες στέλνονταν για διδασκαλία στον Χείρωνα τον κένταυρο. Έχοντας για δάσκαλο ένα πλάσμα μισό ανθρώπινο και μισό θηρίο σημαίνει ότι μαθαίνει κανείς πώς να χρησιμοποιεί τη μία και την άλλη φύση, και ότι η μία δίχως την άλλη δεν μπορεί να διαρκέσει»[15]. 
Και, τελικά, ήταν κατάλληλη εξαιτίας του ανθεκτικού στο χρόνο συμβολισμό του Χείρωνα –η αξία της γνώσης για χάρη της γνώσης, ακόμα και αν μπορούσε να μεταδοθεί μόνο στους λιγοστούς που επέβαλε ο αριστοκρατικός χαρακτήρας της αρχαιοελληνικής κοινωνίας. Τούτος ο συμβολισμός φαίνεται με σαφήνεια στο θάνατο του Χείρωνα. Ο θάνατος του αθάνατου Χείρωνα προήλθε από τη σύγκρουση αυτών των δύο κόσμων του φυσικού και του πολιτισμένου, το αποτέλεσμα μιας σύγκρουσης μεταξύ του είδους του, των άλλων κενταύρων, και του τελευταίου μαθητή του, του Ηρακλή. Κατά τη διάρκεια της μάχης, όταν πρόστρεξαν στην προστασία του οι άλλοι κένταυροι για να αποφύγουν την οργή του Ηρακλή, ο Χείρων χτυπήθηκε από ένα βέλος του μαθητή του, βέλος εμποτισμένο στο αίμα της Ύδρας. Κατά σύμπτωση το ίδιο αίμα θα προκαλέσει και το θάνατο του ίδιου του Ηρακλή μέχρι να ολοκληρωθεί ο κύκλος του αίματος στο πρόσωπο του Προμηθέα[16]. Ο Χείρων δεν μπορούσε να θεραπευτεί μόνος του από την αγωνία του δηλητήριου της ύδρας και την ίδια στιγμή ήταν ανίκανος να πεθάνει με φυσικό τρόπο, όντας αθάνατος. Ζήτησε από τον Δία να τον απαλλάξει από την αθανασία του, αλλά ακόμα και ο θάνατός του υπηρέτησε ένα σκοπό στην υπηρεσία της γνώσης. 
Με το θάνατό του απελευθέρωσε ένα άλλο σύμβολο της γνώσης από τα δεσμά του -τον Προμηθέα, τον Τιτάνα που έδωσε στους ανθρώπους τη φωτιά. Ο Προμηθέας καταδικάστηκε σε αιώνια φυλάκιση και αιώνιο βασανιστήριο «έως ότου κάποιος θεός να γίνει διάδοχός του, να αναλάβει τους βασάνους του Προμηθέα και να κατέβει στον σκοτεινό Άδη και τις σκιές του Τάρταρου»[17]. Τούτη η ακολουθία γεγονότων ενδυνάμωσε τον συμβολικό τριπλό δεσμό του Ηρακλή προς τον Χείρωνα, του Χείρωνα προς τον Προμηθέα και τελικά του Προμηθέα προς τον Ηρακλή και το κλείσιμο του κύκλου. Τούτος ο δεσμός απεικονίζει αρχικά την αγριότητα του ανθρώπου της φύσης, κατόπιν τη γέφυρα ανάμεσα στον άνθρωπο και τη γνώση της φύσης και τέλος την απελευθέρωση του ανθρώπου μέσω του συμβόλου της μελλοντικής γνώσης. Ο θάνατος του Χείρωνα απομάκρυνε την ανάγκη μιας εξωτερικής διαμεσότητας ανάμεσα στη φυσική και την πνευματική ύπαρξη. Από αυτό το σημείο και μετά τούτο τον ρόλο τον παίζει η ανθρώπινη ψυχή. Ακόμα και στο θάνατό του ο σοφός κένταυρος άφησε πίσω μια τεράστια κληρονομία για την ανθρωπότητα. Την κληρονομιά της αυτογνωσίας και των θυσιών που απαιτεί η επίτευξή της. 
Anthropology of magic in ancient Greece: centaur Chiron
Βιβλιογραφία 

Aeschylus, Prometheus Bound, (trans. David Grene), The University of Chicago Press, (Chicago 1991) 
Apollodorus, The Library of Greek Mythology, Oxford University Press, (Oxford 1997) 
Bagley A., Chiron the Educator, University of Minnesota (2000) 
Boardman J., Greek Art, Thames and Hudson, (London 1996) 
Graf F., Magic in the Ancient World, Harvard University Press, (Harvard 1999) 
Jung C. G., Οι ψυχολογικοί τύποι. Σπαγειρία, (Θεσσ/νίκη, 1984) 
Machiavelli N., The Prince, Bantam, (1984) 
Martino, Er. de, Magia e Civiltà, Garzanti, (Milano, 1962) 

Πηγές

Homer, The Iliad, (trans A.T. Murray, Ph.D. in two volumes), William Heinemann, Ltd, Harvard University Press; (Cambridge, London, 1924)
Pindar, Nemean Odes. Isthmian Odes. Fragments, (trans William H. Race), Loeb Classical Library, Harvard University Press, (1997) 
Hesiod, The Homeric Hymns and Homerica (transl by Hugh G. Evelyn-White), William Heinemann Ltd. Harvard University Press (Cambridge, London, 1914)

Παραπομπές - Σημειώσεις

[1] Fritz Graf, Magic in the Ancient World, Harvard University Press, (Harvard 1999): 1-2. 
[2] Apollodorus, The Library of Greek Mythology, Oxford University Press, (Oxford 1997): 142 και 244. Αυτός ο βασιλιάς, ο Ιξίων, λέγεται πως ήταν ο πρώτος που δολοφόνησε συγγενή του (τον πεθερό του Δηιονέα γιατί δεν κράτησε την υπόσχεσή του για την προίκα της κόρης του. Η τιμωρία του ήταν να καταληφθεί από φρενίτιδα και να περιφέρεται σαν τρελός, έως ότου τον λυπήθηκε ο Δίας και τον συγχώρησε. Όμως η ευγνωμοσύνη του προς τον πατέρα των θεών δεν κράτησε τόσο ώστε να τον αποτρέψει από τις επιταγές της libido κι έτσι προσπάθησε να αποπλανήσει την Ήρα, τη σύζυγο του Δία. Υπάρχουν αρκετές παραλλαγές για το αν ήταν η Ήρα ή ο Δίας εκείνος που τιμώρησε τον Ιξίωνα. Όλες συμφωνούν όμως ότι το αποτέλεσμα της θεϊκής οργής ήταν η γονιμοποίηση ενός συννέφου που έφερε τη μορφή της Ήρας, και την επακόλουθη γέννηση του Κένταυρου, που έγινε ο πατέρας της φυλής των κενταύρων ζυγαρώνοντας με τις φοράδες που περιπλανούνταν στο όρος Πήλιον. 
[3] Στο ίδιο: 246. Ο Πειρίθους ήταν ο άλλος ανθρώπινος γιος του Ιξίωνα και νόμιμος κληρονόμος του. Δεν κληρονόμησε μόνο το βασίλειο του πατέρα του αλλά και όλα τα προβλήματα που συνόδευαν τον βασιλικό οίκο, τον αλάστορα, το δαιμονικό πνεύμα που επισύρει την αρχική κατάρα στις μελλοντικές γενιές. 
[4] John Boardman, Greek Art, Thames and Hudson, (London 1996): 268-269. Η συγκεκριμένη φύση εκείνων των εισβολών βασιζόταν τόσο στην άποψη του μεμονωμένου καλλιτέχνη όσο και στις διαδεδομένες συλλογικές αντιλήψεις εκείνων των κοινωνιών. Ήταν κατά κάποιο τρόπο μια εισβολή στον αποδεκτό τρόπο ζωής, μια βαρβαρική συμπεριφορά. 
[5] Βλ. Jung C. G. Οι ψυχολογικοί τύποι. Σπαγειρία, (Θεσσ/νίκη, 1984): 68-74
[6] Ησίοδου, Θεογονία, 1000-1002, (μτφρ. σχ. εισ. Π. Λεκατσάς), Ζαχαρόπουλος, (Αθήνα, 1941): 192-3 [...και δ’ η γε δμηθείσ’ υπ’ Ιήσονι, ποιμένι λαών, Μήδειον τέκε παίδα, τον ούρεσιν έτρεφεν Χίρων Φιλυρίδης...]. Όσον αφορά στην απόδοση Χείρων ή Χίρων, εξαιτίας των γλωσσολογικών εξελίξεων και των φωνητικών διαφορών ανάμεσα στις τοπικές διαλέκτους των συγγραφέων χάρις στους οποίους επεβίωσαν οι μύθοι για τον Χείρωνα, υπάρχει ποικιλία τρόπων γραφής, από τους οποίους επιλέξαμε το Χείρων. 
[7] Βλ., Martino, Ernesto de, Magia e Civiltà, Garzanti, (Milano, 1962): 23-26, όπου ο κατ’ εξοχήν ερευνητής του Ταραντισμού στον ιταλικό νότο θέτει μια ενδιαφέρουσα προοπτική για τον εννοιολογικό πλαίσιο της μαγείας ως συνεκτικού ιστού που ενοποιεί τα ρήγματα της λογικής εικόνας μας για τον δημιουργημένο κόσμο. 
[8] Απολλόδωρου, Βιβλιοθήκη, 2.5.11, (Περί Ηρακλέους). 
[9] Πινδάρου Νεμεακαί Ωδαί, 3, 43-51. 
[10] [...λεγόμενον δε τούτο προτέρων έπος έχω...] 
[11] Στο ίδιο, 51-60. 
[12] Ομήρου, Ιλιάς, 4, 218-219. 
[13] Στο ίδιο, 11, 827-831. 
[14] Ayers Bagley, “Chiron the Educator”, University of Minnesota (2000): 2
[15] «That Which Concerns A Prince On The Subject Of The Art Of War», στο Niccolo Machiavelli, The Prince, Bantam, (1984). 
[16] Ο Ηρακλής, όπως ο Χείρων, είναι γιος ενός αθάνατου, του Δία. Όμως, επίσης όπως ο Χείρων, είναι ευαίσθητος στο δηλητήριο της ύδρας. Ο θάνατός του, αρκετά ταιριαστά, προκλήθηκε από μια παρόμοια σειρά γεγονότων. Όταν σκότωσε ένα θνητό κένταυρο, τον Νέσσο, με ένα άλλο από τα βέλη του, αυτός ο κένταυρος πήρε την εκδίκησή του πείθοντας τη γυναίκα του Ηρακλή, τη Διηάνειρα, να φυλάξει λίγο από το αίμα που χύθηκε από την πληγή του, λέγοντάς της ότι ήταν ισχυρό φίλτρο του έρωτα και ότι έπρεπε να εμποτίσει με αυτό τα ρούχα του Ηρακλή. Η αγωνία που υπέφερε ο ήρωας, τον οδήγησε να καεί στην πυρά. 
[17] Aeschylus, Prometheus Bound, (trans. David Grene), The University of Chicago Press, 1991, στ. 1026-1029. 

© 2005 Κ. Καλογερόπουλος

Ελληνικοί Μαγικοί Πάπυροι

Οι Ελληνικοί Μαγικοί Πάπυροι, οι PGM είναι ένα σύνολο από πάπυρους μαγικών επικλήσεων, συλλεγόμενοι από τον Jean d' Anastaisi στις αρχές του 1800 στην Αίγυπτο. Ο Hans Deiter Betz, στην εισαγωγή του στη νεώτερη αγγλική μετάφραση, σκέπτεται ότι αυτοί οι πάπυροι μπορεί να είχαν βρεθεί σε μια βιβλιοθήκη τάφων ή ναών και οι πιο αρχαίοι πάπυροι μπορεί να ήταν η συλλογή ενός ατόμου στις Θήβες.
Οπωσδήποτε, η ακριβής προέλευση για των PGM είναι άγνωστη. Ο Betz δηλώνει ότι μέσω των λογοτεχνικών πηγών είναι γνωστό ότι ένας αριθμός από μαγικά βιβλία με μαγικές επικλήσεις συλλέχθηκαν στους αρχαίους χρόνους, τα περισσότερα από τα οποία ήταν κατεστραμμένα. Έτσι, οι PGM είναι μια πολύ σημαντική πηγή για τις από πρώτες πληροφορίες για τις μαγικές πρακτικές στην αρχαία Μεσόγειο.
Οι μαγικές επικλήσεις των PGM καλύπτουν την κλίμακα των μαγικών πρακτικών από τις εναρκτήριες ιεροτελεστίες για αιώνια ζωή ως τις μαγικές επικλήσεις για την αγάπη και θεραπευτικές ιεροτελεστίες. Οι περισσότεροι από τους παπύρους είναι Ελληνικοί και Λαϊκοί με ερμηνείες στην Παλαιά Κοπτική και χρονολογούνται μεταξύ του 2^ου αιώνα π.Χ. και του 5^ου αιώνα μΧ. Οι μαγικές επικλήσεις καλούν Ελληνικές, Αιγυπτιακές, Εβραϊκές, Γνωστικές και Χριστιανικές θεότητες.
Δύο από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές αυτών των κειμένων είναι η πρακτική της ταύτισης του εαυτού με τη θεότητα και η χρήση των μαγικών βοών στην εκτέλεση των μαγικών τελετουργιών. Σε πολλές από τις μαγικές επικλήσεις, ο ασκών λέγεται να χρησιμοποιήσει την έκφραση «Είμαι» μαζί με ένα συγκεκριμένο όνομα θεότητας να εξουσιοδοτήσει ή να εργαστεί με την μαγική επίκληση. Σε έναν τέτοιο πάπυρο, για παράδειγμα, μια μαγική επίκληση για να γίνει κάποιος αόρατος, δηλώνει «είμαι ο Άνουβις, είμαι ο Όσιρ-Φρε, ……είμαι ο Όσιρις που ο Σεθ κατέστρεψε». (6. PGM I, 140, 195. ) Η χρήση της συγκεκριμένης μαγικής γλώσσας σε αυτά τα κείμενα, οιΜαγικές Βοές, είναι άφθονη. Οι περισσότερες από αυτές τις λέξεις θεωρούνται ανερμήνευτες από τους μελετητές που εργάζονται με τους παπύρους. Οι λέξεις της δύναμης στις ταυτίσεις αποτελούνται από τις μακριές σειρές φωνηέντων, όπως α εε ηηη ιιι οοοοο κλπ, μόνο ή με ειδικά ονόματα θεοτήτων ή δαιμόνων που είναι παλίνδρομες και σημαντικά εκτενής. 
Η ακριβής προφορά αυτών των Μαγικών Βοών ήταν βασική στην επιτυχία των μαγικών επικλήσεων. Δεδομένου ότι τα αιγυπτιακά επικήδεια κείμενα προσδιορίζουν σαφώς τον αποθανόντα με τη θεότητα και η δύναμη των λέξεων και της γλώσσας, είναι ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό γνώρισμα της Αιγυπτιακής μαγείας. Αυτές οι έννοιες που βρέθηκαν στους PGM εμφανίστηκαν να παρέχουν μια πιθανή σύνδεση μεταξύ της Αρχαίας Αιγυπτιακής και Ελληνικής μαγείας.
Σε όλη την επικήδεια λογοτεχνία της Αρχαίας Αιγύπτου, από τα κείμενα των πυραμίδων ως τη Βίβλο των Νεκρών, υπάρχουν άφθονα στοιχεία ότι Αρχαίοι Αιγύπτιοι σκέφτηκαν ότι τα ανθρώπινα όντα θα μπορούσαν να γίνουν θεότητες.
Σε αυτά τα κείμενα, ο Θεός Όσιρις προσδιορίζεται σαφώς με τον αποθανόντα. Ο αποθανών θα πλοηγήσει επιτυχώς το ταξίδι στη μετά θάνατον ζωή όπως ο Όσιρις.
Με τη γνώση των ονομάτων όλων των εμπλεκόμενων στη μετά θάνατον ζωή και την εγκατάσταση μιας σύνδεσης με μια θεότητα που είχε επιτύχει ήδη σε αυτήν την σφαίρα, ο αποθανών προετοιμάστηκε καλά για το ταξίδι.
Οι λέξεις, προφορικές ή γραπτές ήταν όχι μόνο σύμβολα, αλλά πραγματικότητες που παρουσιάστηκαν με τα ιερογλυφικά και κράτησαν την ιδιαίτερη αντήχηση με τη μαγική δύναμη και τα περισσότερα από τα επικήδεια κείμενα γράφτηκαν έτσι, με ιερογλυφικά.
Ωστόσο, υπάρχουν αναφορές στις Μαγικές Βοές στο Αρχαίο Ελληνικό υλικό εκτός από τους PGM. Αρχικά, είναι τα Εφέσια Γράμματα, απόκρυφα γράμματα που εγγράφηκαν δήθεν, στο άγαλμα της Αρτέμιδος στην Έφεσο χρησιμοποιήθηκαν προφορικά και γράφτηκαν για να αποτρέψουν το κακό.
Ένας πίνακας από μόλυβδο χαραγμένος με τα Εφέσια Γράμματα χρονολογείται τον 4^ο αιώνα π.Χ. και είπαν πως είναι για να χρησιμοποιηθεί προφορικά σαν μια μαγεία αποτροπής ενώ περπατούν σε έναν κύκλο γύρω από νεόνυμφους.
Στην παγκόσμια μαγεία του Εμπεδοκλή, "δεν υπάρχει τίποτε που να μην είναι δραστήριο και ενσυνείδητα ζωντανό". Για τον Εμπεδοκλή "κάθε τι, ακόμα και οι λέξεις μίλησαν μέσω ενός ανθρώπου που κατανόησε πως είχε ύπαρξη, νοημοσύνη και συνείδηση για ότι δικό του". Αυτή η ιδέα εμφανίζεται να είναι κοντά στις Αιγυπτιακές ιδέες πως οι λέξεις δεν είναι σύμβολα, αλλά πραγματικότητες. 
Ο Ορφέας θεράπευσε το ανθρώπινο πάθος με ποιήματα και τη λύρα, ενώ ο Πυθαγόρας μπόρεσε  να εξυμνήσει τις μαθητείες του στον ύπνο και να θεραπεύσει το σώμα και την ψυχή μέσω των μουσικών λέξεων.
Για τον πραγματικό συντάκτη του PGM, η έννοια της μαγικής δύναμης της γλώσσας θα μπορούσε να είναι πολύ ισχυρή πράγματι, βγαίνοντας από και τις Αιγυπτιακές και από τις Ελληνικές μαγικές παραδόσεις.
Η χρήση των Μαγικών Βοών συνεχίζεται στα πιο πρόσφατα Κοπτικά κείμενα. Για μια μαγική επίκληση που επικαλείται μια "φοβερή δύναμη για να εκτελεστεί κάθε επιθυμία" ο ασκών πρέπει να πει: "Σε επικαλούμαι. ….. που είσαι προσφωνημένος με το Μέγα Μυστικό Όνομα ….». Οι μαγείες του φωνήεντος βρίσκονται επίσης σε αυτά τα Κοπτικά κείμενα σε χαρακτηριστικές μορφές του PGM.Οι Μαγικές Βοές επίσης αναφέρονται στους Χρησμούς των Χαλδαίων, οι οποίοι είναι σύγχρονοι με τα PGM και εμφανίζονται να είναι ένα εσώτερο τμήμα του θεοσοφικού τελετουργικού. Σύμφωνα με τους Χαλδαίους, η ψυχή, στην κάθοδό της στο σώμα συλλέγει τις ακάθαρτες ουσίες. Μέσω των θεουργικών ιεροτελεστιών, η ψυχή μπορεί να επανέλθει, να αντιμετωπίσει το Θείο και να καθαριστεί αυτών των ακαθάρτων ουσιών και να επιτύχει την αθανασία. Οι Μαγικές Βοές επικαλούνται τα βοηθητικά πνεύματα που θα βοηθήσουν την ψυχή για να ανέλθει χωρίς φόβο στον Άδη. Οπωσδήποτε, ακόμα κι αν το πέρασμα στην αιωνιότητα είναι ο στόχος, ο ταύτιση του  εαυτού με τη θεότητα δεν δηλώνεται και μόνο η ψυχή μπορεί να επιτύχει μια τέτοια θέση.
Ο Ιάμβλιχος, που περιγράφει τη δυσκολία των Ερμητικών από τα Αιγυπτιακά στα Ελληνικά λέει, "…γιατί η ίδια η ποιότητα των ήχων και ο τόνος της ομιλίας των αιγυπτιακών λέξεων περιέχει μέσα του την δύναμη των εν λόγω πραγμάτων". Ο Betzβρίσκει μια περίπλοκη συγχώνευση από Ελληνικά, Αιγυπτιακά και Εβραϊκά στοιχεία στα κείμενα. Αυτό που μπορούμε να δούμε στις Μαγικές Βοές είναι μια γενική και διαδεδομένη αρχαία μεσογειακή μαγική πρακτική. 
Οι περαιτέρω ερωτήσεις που υποβάλλονται σχετικά με τις Μαγικές Βοές είναι, τι ήταν οι πιθανές οδοί της μαγικής επικοινωνίας μεταξύ της Αιγύπτου και της Ελλάδας τον 4^οαιώνα πΧ, όπου τα πιο αρχικά στοιχεία των συγκεκριμένων μαγικών λέξεων βρίσκονται στα Εφέσια γράμματα, τι στοιχεία υπάρχουν των συγκεκριμένων Μαγικών Βοών, εκτός των φωνηέντων, στην αιγυπτιακή μαγική πρακτική πριν από τους PGMκαι αν η συγκεκριμένη μορφή προέρχεται από τις ελληνικές έννοιες, γιατί είναι οιΜαγικές Βοές στους PGM σχολιάστηκαν σε παλιά Κοπτικά σε πολλές μαγικές επικλήσεις όπου το κύριο σώμα του κειμένου είναι στα ελληνικά;
Τελικά, η αξίωση ότι οι ρίζες της Ευρωπαϊκής μαγείας μπορούν να επισημανθούν στην Αιγυπτιακή μαγεία, εμφανίζεται ιδιαίτερα ύποπτη όσον αφορά τις έννοιες που συζητούνται. Οι αιγυπτιακές ιδέες και οι πρακτικές της ταύτισης του εαυτού με τη θεότητα δεν φαίνονται να είναι συμβατές με τις Ελληνικές αντιλήψεις της σχέσης μεταξύ των ανθρώπων και των θείων κόσμων. Μέσω των Μαγικών Βοών υπάρχουν στοιχεία μιας γενικευμένης μαγικής παράδοσης στην Αρχαία Μεσόγειο από την οποία η ευρωπαϊκή παράδοση μπορεί να βγει σιγά-σιγά, αλλά όχι συγκεκριμένα από την Αίγυπτο.

Ιερά Μέθη - Αρατε... τις «πύλες της αντίληψης

Του ΓΙΑΝΝΗ ΑΥΓΟΥΣΤΑΤΟΥ, ψυχίατρου-ψυχοθεραπευτή

Οι όροι «θρησκευτική εμπειρία», «μυστική εμπειρία» και «κοσμική συνείδηση» είναι πολύ ασαφείς για να προσδιορίσουν εκείνη την ιδιαίτερη κατάσταση της συνείδησης, που γι' αυτούς που τη γνωρίζουν είναι τόσο αληθινή και συνταρακτική, όπως όταν ερωτεύεσαι.

Η μυστικιστική γραμματεία αναφέρει πλήθος μεθόδων για την επίτευξη αυτής της εμπειρίας, όπως την αυτοσυγκέντρωση, τη νηστεία, την απομόνωση σε σπηλιές, την επανάληψη ψαλμών, τις προσευχές, τις ασκήσεις αναπνοής, τις στάσεις του σώματος (asana), το χορό κι ασφαλώς... τα «μαγικά» φυτά.

Από την παλαιολιθική εποχή στο Μεσαίωνα: Η Ιστορία βρίθει από ψυχεδελικά

Από τα πρώτα ήδη βήματα της ανθρώπινης ιστορίας χρησιμοποιήθηκαν σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης ποικίλα φυτά, για την επίτευξη μιας διαφορετικής, «άλλης» εμπειρίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αποκρυπτογράφηση παλαιολιθικών σημείων από τους Lewis-Williams και Dowson παραπέμπει σε τροποποιημένες καταστάσεις της συνείδησης. Ο Andrew Sherratt υποστηρίζει ότι τα πύραυνα (μικρά, ρηχά, λεκανοειδή δοχεία, έντονα διακοσμημένα) της Γαλλίας και της Βρετάνης χρησιμοποιούνταν για την τελετουργική καύση ψυχοενεργών ουσιών στα νεολιθικά ιερά. Είναι γνωστό, επίσης, ότι οι σαμάνοι μεταγενέστερων πολιτισμών, όπως του θρακικού και του σκυθικού, έκαναν χρήση κάνναβης για να πέσουν σε έκσταση. Πιο βόρεια και πιο ανατολικά, οι σαμάνοι της Σιβηρίας χρησιμοποιούσαν τον ψυχοτρόπο μύκητα Αμανίτη (amanita muscaria). Ο Gordon Wasson υποστηρίζει ότι το ιερό ποτό σόμα της Ριγκ Βέδα (χαόμα, κατά την ιρανική Αβέστα) θα μπορούσε να προέρχεται από τον Αμανίτη. Σύμφωνα με μία άλλη υπόθεση, το σόμα / χαόμα είναι ο αγριοπήγανος (στα περσικά ισφάντ: ξυλώδης πολυετής θάμνος), που ο Μωάμεθ πήρε εντολή από τον Αλλάχ να χρησιμοποιήσει για να ενθαρρύνει τους οπαδούς του. Τα ενεργά αλκαλοειδή που περιέχονται στον αγριοπήγανο (χαρμίνη, χαρμαλίνη και τετραϋδροχαρμίνη) υπάρχουν και σε διάφορα είδη του γένους banisteriopsis (γιαχέ), αναρριχητικών φυτών της ζούγκλας τα οποία οι ιθαγενείς του Αμαζονίου χρησιμοποιούν για να βλέπουν οράματα.

Η τέχνη των Μάγιας περιελάμβανε απεικονίσεις μανιταριών, βατράχων και νούφαρων. Η Marlene Dodkin de Rios υποστηρίζει ότι και τα τρία ήταν ενσωματωμένα στην τέχνη αυτή λόγω των ψυχοενεργών ιδιοτήτων τους. Οι Αζτέκοι χρησιμοποιούσαν παραισθησιογόνα που τα ονόμαζαν teonanacatl, δηλαδή «σάρκα των θεών». Η χρήση ψυχοενεργών ουσιών, όπως μανιταριών στο αρχαίο Μεξικό και του κάκτου πεγιότλ σε κάποιους βορειοαμερικανούς Ινδιάνους, ήταν αναπόσπαστο μέρος της θρησκευτικής ζωής. Ολα τα είδη των ιερών μανιταριών βρέθηκε ότι περιέχουν την ψυχοενεργό ουσία ψιλοκυβίνη, ενώ η δραστική ουσία του πεγιότλ είναι η μεσκαλίνη. Ο κυκεών, το ιερό ποτό των Ελευσίνιων Μυστηρίων, υποστηρίζεται ότι περιείχε δημητριακά μολυσμένα από το μύκητα της ερυσιβώδους ολύρας, από την οποία λαμβάνονται τα αμίδια του λυσεργικού οξέος, ενεργού συστατικού του γνωστού LSD. Σε ολόκληρη τη μεσαιωνική Ευρώπη, μια μεγάλη οικογένεια ψυχοτρόπων φυτών, στην οποία ανήκουν το στραμώνιο, η μπελαντόνα, ο υοσκύαμος και ο μανδραγόρας, γνώρισε εξαιρετικά εκτεταμένη χρήση και ταυτίστηκε με τις λαϊκές τελετές και λατρείες, όπως γνωρίζουμε από τα πρακτικά της Ιεράς Εξέτασης.

Οι διανοούμενοι της Δύσης: Οι πρώτοι πειραματιστές των «καταραμένων» ουσιών

Η παράδοση ν' αποδίδουν σατανικές ιδιότητες στα παραισθησιογόνα συνεχίστηκε μέχρι το Γάλλο ποιητή Μποντλέρ (1821-1867), ο οποίος τα ονόμαζε μάλιστα «άνθη του κακού». Λίγα χρόνια αργότερα το ενδιαφέρον για τις ψυχοτρόπες ουσίες αναζωπυρώνεται. Ο μεγάλος ψυχολόγος Havelock Ellis ήταν ένας από τους πρώτους δυτικούς που πειραματίστηκε με τη μεσκαλίνη (1896). Ακολούθησαν κι άλλοι διάσημοι διανοούμενοι, όπως ο Ιρλανδός ποιητής W. Β. Yeats. Στις 19 Απριλίου 1943, ο Ελβετός βιοχημικός Albert Hofmann, 37 ετών, που πραγματοποιούσε έρευνες για ένα παυσίπονο κατά της ημικρανίας στα εργαστήρια της φαρμακευτικής εταιρείας Sandoz, στη Βασιλεία, κάνει την πρώτη ιστορική δοκιμή του LSD. Το LSD χρησιμοποιήθηκε στην ψυχανάλυση, στη θεραπεία κατά του πόνου και υποστηρικτικά σε αρρώστους στα τελικά στάδια ανίατων ασθενειών. Τη δεκαετία του '50 άρχισαν και στρατιωτικά πειράματα, τα οποία όμως σκόνταψαν στο υψηλό κόστος παραγωγής. Το 1954 ο Aldous Huxley εκδίδει το περίφημο βιβλίο του «Οι πύλες της αντίληψης», στο οποίο περιγράφει τις εμπειρίες του με τη μεσκαλίνη. Το παράδειγμά του ακολούθησαν οι συγγραφείς της γενιάς των Μπιτ, όπως ο Allen Ginsberg και ο William Burroughs.

Η περίπτωση του Timothy Leary: Η επανάσταση που δεν έγινε...

Τον Αύγουστο του 1960, ο Timothy Leary, ένας ψυχολόγος του Κέντρου Ερευνας της Προσωπικότητας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, έκανε την πρώτη αποκαλυπτική δοκιμή των μανιταριών psylocybe. Ο κόσμος της ψυχεδέλειας βρήκε στο πρόσωπό του τον πιο ενθουσιώδη απόστολο και μάρτυρα! Ο Leary άρχισε να πειραματίζεται με τον εαυτό του, με τους συνεργάτες του και με εθελοντές. Το ενδιαφέρον που δημιουργήθηκε από την έρευνα στο Χάρβαρντ οδήγησε το 1962 στη συγκρότηση μιας ανεπίσημης ομάδας ιερέων, θεολόγων και θρησκειοψυχολόγων, οι οποίοι έκαναν ψυχοδηλωτικές συνεδρίες μία φορά το μήνα. Ο Leary, μάλιστα, πίστευε ότι τα ψυχοδηλωτικά θα ήταν η θρησκεία του 21ου αιώνα και έλεγε χαρακτηριστικά ότι το να επιδιώκει κανείς μια θρησκευτική ζωή χωρίς αυτά ήταν σαν να μελετά αστρονομία χωρίς τηλεσκόπιο! Μέσα από εμπειρικές μελέτες προσπάθησε να χαρτογραφήσει τα επίπεδα της συνείδησης που αντιστοιχούσαν σε συγκεκριμένα ψυχοδηλωτικά. Ετσι υποστήριξε ότι διέκρινε επτά επίπεδα ενέργειας και συνείδησης: αισθητικό, συναισθηματικό, εγωικό, σωματικό, κυτταρικό, μοριακό, ατομικό. Ο Leary διέβλεπε ότι η μαζική προσοικείωση των επιπέδων της συνείδησης και των μεταβολών της θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ισχυρό επαναστατικό μέσο κοινωνικής και πολιτικής μεταμόρφωσης. Στο μεσσιανικό του κήρυγμα προέτρεπε τους νέους να γυρίσουν την πλάτη στις παρωχημένες αντιλήψεις (drop out), να «φτιαχτούν» (turn on) με ανώτερες πνευματικές εμπειρίες και να «συντονιστούν» (tune in) με νέους τρόπους δράσης και συμπεριφοράς. Στο αποκορύφωμα της δεκαετίας του '60 οι απόψεις του βρήκαν μεγάλη απήχηση ανάμεσα στα «παιδιά των λουλουδιών». Το πολιτικό και πανεπιστημιακό κατεστημένο δεν άργησε ν' αντιδράσει έντονα σ' αυτήν την ανατρεπτική έρευνα, ενώ το 1963 ο Leary απολύθηκε από τη θέση του και ακολούθως σταμάτησε διά νομοθετικού διατάγματος η νόμιμη παρασκευή LSD από τις φαρμακευτικές εταιρείες των ΗΠΑ. Η πράξη αυτή της απαγόρευσης, που συνδέει κατά τη διατύπωση του νόμου τις μη εξαρτησιογόνες ψυχοδηλωτικές (ή ψυχεδελικές) ουσίες με τα κατασταλτικά ναρκωτικά (παράγωγα του οπίου, βαρβιτουρικά και άλλα), συνδυάστηκε με μια στρατηγική διοχέτευσης στην αγορά αυτών των κατασταλτικών, προκειμένου ν' ανακοπεί και να ελεγχθεί το αυξανόμενο κύμα της ειρηνικής εξέγερσης. Τον ίδιο χρόνο, ο Leary ίδρυσε τη Διεθνή Ομοσπονδία για την Εσωτερική Ελευθερία (IFIF), καθώς και την επιθεώρηση Psychedelic Review. Η αντίστροφη μέτρηση, όμως, για τις ελπίδες του ψυχεδελικού κινήματος είχε αρχίσει... Ο Dr. Timothy Leary καταδικάστηκε σε 30 χρόνια φυλάκιση και μεγάλο χρηματικό πρόστιμο το 1966, επειδή βρέθηκαν στην κατοχή του τρία τσιγάρα μαριχουάνας!..

Η πρωτοποριακή ψυχολογία άνοιξε το δρόμο: Η επιστήμη συναντά την αρχαία σοφία!

Πριν εξετάσουμε τη σχέση των ψυχοδηλωτικών με τη θρησκεία, θα ήταν σκόπιμο να σταθούμε για λίγο στις εκστατικές εμπειρίες. Ο William James (1842-1910) είναι ο πρώτος διακεκριμένος ψυχολόγος και φιλόσοφος που εισήγαγε την επιστημονική μέθοδο σε πεδία αποκλειστικής έως τότε αρμοδιότητας της δογματικής, όπως είναι το πεδίο της θρησκευτικής συνείδησης. Ενώ για τον τυπικό ψυχίατρο τού σήμερα κάθε ένδειξη μυστικιστικής εμπειρίας είναι σύμπτωμα ψυχικής διαταραχής, ο βαθυστόχαστος James, στο «Varieties of Religious Experience», υποστηρίζει ότι η θρησκευτική εμπειρία υπερβαίνει την ψυχολογική, χωρίς όμως ν' αποκόπτεται εντελώς από αυτήν -όπως ακριβώς δεν αποκόπτεται και ο ψυχολόγος από το φυσιολόγο. Η «ψυχολογία του βάθους» και η «υπερπροσωπική ψυχολογία» ανακάλυψαν βαθύτερα στρώματα συνειδησιακών καταστάσεων, με ευρύτερο φάσμα λειτουργικότητας, των οποίων την ύπαρξη αγνοούσαμε παντελώς. Σύμφωνα με τον Jung, στο βάθος η ψυχή του ανθρώπου καθρεφτίζει το ευρύτερο σύμπαν. Το καθρεφτίζει με τη μορφή εικόνων, οι οποίες αντιπροσωπεύουν συμβολικές πλευρές του μακρόκοσμου. Η ψυχολογική προοπτική του Jung μάς παρέχει μια εμπειρική απόδειξη της άποψης του Τσουάγκ Τσου, ότι δηλαδή το «εσωτερικό μάτι» δεν χρειάζεται τη διανοητική γνώση, εφόσον, όταν στρέφεται προς τα μέσα, εναρμονίζεται με τον κόσμο. Το «Ταυτό» δεν περιέχει μόνο την εμπειρική πραγματικότητα της προσωπικότητας, αλλά συνιστά παράλληλα ένα υπόστρωμα της πραγματικότητας με την ευρύτερη έννοια του όρου. Είναι ο κρίκος με το Σύμπαν. Σ' αυτό το επίπεδο το «Ταυτό» αντιστοιχεί ψυχολογικά και συμπαντικά στο Τάο και στην «παγκόσμια αρμονία» του Λάιμπνιτς. Ο υπερπροσωπικός ψυχολόγος καταλήγει στα ίδια συμπεράσματα με τους αρχαίους σοφούς: «ότι είναι έξω είναι και μέσα· η βασιλεία των ουρανών είναι μέσα σου».

Τι είναι η πραγματικότητα; Το πρόβλημα της μυστι(κιστι)κής εμπειρίας

Ονομάζουμε συνήθως «πραγματικότητα» τον κόσμο των καθημερινών συμβάσεων. Ο νους του ανθρώπου επεξεργάζεται αυτόματα τ' απειράριθμα ερεθίσματα που συλλαμβάνει μέσω των αισθητηρίων οργάνων του και τα μετατρέπει σε αναγνωρίσιμα αντικείμενα. Αυτή η διαδικασία προϋποθέτει το φιλτράρισμα των πληροφοριών και τη συστηματοποίησή τους κατά τρόπο συμβατό με την εκπαίδευση, τις πεποιθήσεις και τις κοινωνικοπολιτιστικές συντεταγμένες. Το αποτέλεσμα είναι η γνωστή σε όλους «πραγματικότητα», που ουσιαστικά αποτελεί μόνο μία συμβατική εκδοχή του υπαρκτού. Η ινδική φιλοσοφία χαρακτηρίζει αυτήν την τακτοποίηση της πραγματικότητας maya, δηλαδή ψευδαισθητική ή, καλύτερα, φευγαλέα. Μέσα από θρησκευτικές πρακτικές ή κάτω από ασυνήθιστες καταστάσεις, ο άνθρωπος μπορεί να πετύχει μια στιγμιαία απελευθέρωση από το νευρολογικό προγραμματισμό του και να συλλάβει κομμάτια άγνωστα του κόσμου. Αυτή είναι η Ζεν Σατόρι στιγμή, η εκστατική κατάσταση του μύστη. Ο έλεγχος των αισθήσεων είναι βασικό μέρος κάθε ασκητικής πρακτικής. Ελεγχος που δεν υποδηλώνει καταστολή, αλλά περιορισμό της λογοκρισίας του νου, ο οποίος εστιαζόμενος στον εαυτό του ανακαλύπτει έκπληκτος τη «μαγική εικόνα»· μια εικόνα που πάντα ενυπήρχε, κρυμμένη πίσω από τη σκιερή επιφάνεια του κοινωνικού «εγώ».

Αν δεχθούμε, λοιπόν, την πραγματικότητα των αυθεντικών θρησκευτικών εμπειριών, το ερώτημα που γεννάται αυτόματα είναι κατά πόσο οι ψυχοδηλωτικές εμπειρίες είναι γνήσια πνευματικές και όχι ψευδαισθητικές, προβολές του ασυνείδητου. Κατ' αρχάς, μένει ανοιχτή η υπόθεση κατά πόσο ο κοινός παρανομαστής όλων ανεξαιρέτως των μυστικιστικών εμπειριών δεν εδρεύει σε κάποια χημική διεργασία του εγκεφάλου. Πολλοί που έζησαν εκστατικές εμπειρίες με παραδοσιακές μεθόδους και στη συνέχεια πειραματίστηκαν με ψυχοδηλωτικές ουσίες, όπως ο Allan Watts, δηλώνουν απερίφραστα ότι όχι μόνο οι δύο εμπειρίες μοιάζουν, αλλά και ότι οι τελευταίες ξεπερνούν σε βάθος και ποιότητα τις πρώτες. Επιπλέον, οι ίδιοι άνθρωποι προϊόντος του χρόνου μπορούσαν να βρεθούν με ευκολία σε κατάσταση «κοσμικής συνείδησης» και μάλιστα χωρίς τη βοήθεια χημικών ουσιών. Ο Watts, όμως, σπεύδει να προειδοποιήσει ότι κανένα από τα χημικά μεταβολικά της συνείδησης δεν αποτελεί προκατασκευασμένη μυστικιστική εμπειρία: τα ψυχοδηλωτικά προσφέρουν δυνατότητες για μυστικιστική ενόραση με τον τρόπο που τα καλοπροετοιμασμένα χρώματα και πινέλα προσφέρουν δυνατότητες για έναν άριστο ζωγραφικό πίνακα ή ένα καλοφτιαγμένο πιάνο, για μια θαυμάσια μουσική σύνθεση. Ολες αυτές οι ουσίες είναι σχετικά άχρηστες (αν όχι και επικίνδυνες) χωρίς την κατάλληλη εκπαίδευση και προετοιμασία. Οι Σάβατζ και Ντίτμαν διαπιστώνουν σε μια μελέτη τους ότι, αν η προετοιμασία είναι υποστηρικτική αλλά όχι πνευματική, το 40-75% των ληπτών ψυχοδηλωτικών ουσιών ζουν έντονες θρησκευτικές εμπειρίες, ικανές να αλλάξουν τη ζωή τους και ότι, αν η προετοιμασία είναι υποστηρικτική και πνευματική, το 80-90% των εμπειριών είναι αποκαλυπτικές και μυστικο-θρησκευτικές. Τα άτομα που είχαν πάρει placebo ανέφεραν σημαντικά λιγότερες εμπειρίες. Τόσο οι αμιγώς θρησκευτικές εμπειρίες όσο και οι θρησκευτικο-ψυχοδηλωτικές χαρακτηρίζονται από τα εξής πέντε γνωρίσματα: α) επιβράδυνση του χρόνου, με συγκέντρωση στο παρόν, β) επίγνωση της πολικότητας ή αλληλεξάρτησης των αντιθέτων, γ) επίγνωση της σχετικότητας των ατομικών ορίων (αμέτρητες ατομικές οντότητες ως ένας και μοναδικός Εαυτός), δ) επίγνωση της αιώνιας ενέργειας, συχνά με τη μορφή έντονου λευκού φωτός (ο κόσμος που προβάλλει είναι περισσότερο πράξεων παρά αιτίων, ρημάτων παρά ουσιαστικών -στενά συνδεδεμένο σύμπλεγμα σχέσεων, ροπών, τάσεων και πεδίων ενέργειας)· και ε) τα πάντα είναι παιχνίδι αγάπης και σοφίας.

Πού βρίσκεται η αλήθεια; Η ανάγκη για περισσότερη έρευνα

Οι επικριτές των ψυχοδηλωτικών, που επιμένουν να τα ονομάζουν παραισθησιογόνα, υποστηρίζουν ότι η επίδρασή τους στο νευρικό σύστημα προσθέτει στις αισθήσεις κάποιο χημικό πέπλο το οποίο μετατρέπει τα πάντα σε μια υπερφυσική ομορφιά. Οι υποστηρικτές τους, αντίθετα, απαντούν ότι η σύγχρονη φαρμακολογία γράφτηκε και ασκείται από επιστήμονες που δεν παίρνουν ψυχοδηλωτικά και συνεπώς γράφουν συγγράμματα σχετικά με γεγονότα που οι ίδιοι δεν έχουν ποτέ βιώσει. Η επίδραση αυτών των ουσιών, υποστηρίζουν, απομακρύνει συγκεκριμένες καθ' έξιν φυσικές αναστολές της διάνοιας και των αισθήσεων, καθιστώντας μας ικανούς να δούμε τα πράγματα όπως θα μας παρουσιάζονταν, εάν δεν ήμασταν τόσο πιεσμένοι από το χρόνο και τις κοινωνικές συμβάσεις. Ο νους καταγράφει νέες εντυπώσεις, ανακαλύπτει νέους δεσμούς ανάμεσα στα πράγματα. Οπως λέει χαρακτηριστικά ο Timothy Leary: «Η έκσταση του LSD είναι η πλήρους χαράς ανακάλυψη ότι το εγώ, με τις θλιβερές του επιφάσεις και προσπάθειες, είναι μόνο ένα κλάσμα της ταυτότητάς μου».

Είναι παρακινδυνευμένο ν' αποφανθεί κανείς με βεβαιότητα σχετικά με την αλήθεια της μιας ή της άλλης άποψης, ειδικά αν δεν υπάρξουν εκτεταμένες νευροφυσιολογικές, φαρμακολογικές και ψυχολογικές έρευνες. Είναι δύσκολο, όμως, να μην παρατηρήσουμε ότι στη διαμάχη εμπλέκονται όχι μόνο αντικρουόμενες επιστημονικές απόψεις, αλλά και πολιτικο-οικονομικά και οργανωμένα θρησκευτικά συμφέροντα, τα οποία παρεμποδίζουν την αποστασιοποιημένη και εμπεριστατωμένη αναζήτηση της αλήθειας. Η διαλεύκανση της βιοχημείας των θρησκευτικών εμπειριών θα προσφέρει τεράστια υπηρεσία στην κατανόηση τόσο της λειτουργίας του εγκεφάλου όσο και των επιπέδων της συνείδησης.

Βιβλιογραφία

Timothy Leary: «Η Πολιτική της Εκστασης», Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1989.

Τ. Leary, G. Η. Litwin, and R. Metzner: Reactions to Psilocybin Administered in a Supportive Environment, Journal of Nervous and Mental Disease, 137, Νο 6, 561-73.

Α. Watts: «The Joyous Cosmology: Adventures in the Chemistry of Consciousness», New York, Pantheon Books, 1962.

Aldous Huxley: «Le Porte Della Percezione, Paradiso e Inferno», Oscar Mondadori, 1958.

Haveloc Ellis: «Α note on Mescal Intoxication», The Lancet, 3849,1897.

Peter Stafford: «Εγκυκλοπαίδεια Ψυχεδελικών», Σμίλη, 1991.

Richard Rudgley: «The Alchemy of Culture: Ψυχοτρόπες Ουσίες και Πολιτισμική Αλχημεία», Ακτή-Οξύ, 2000.

Albert Hofmann: «LSD-my problem child», Mcgraw-Hill Book Company, Ν.Υ. 1980.

R. G. Wasson, Α. Hofmann, C. Α. Ρ. Ruk: «The Road to Eleusis», Harcourt Brace, Jovanowich, Inc., Ν.Υ. 1978.

Αθ. Καυκαλίδη: «Η Γνώση της Μήτρας», η αυτοψυχογνωσία με ψυχοδηλωτικά φάρμακα, Ολκός, 1980.

http://archive.enet.gr/online/online_issues?pid=61&dt=09/10/200...