Του ΓΙΑΝΝΗ ΑΥΓΟΥΣΤΑΤΟΥ, ψυχίατρου-ψυχοθεραπευτή
Οι όροι «θρησκευτική εμπειρία», «μυστική εμπειρία» και «κοσμική συνείδηση» είναι πολύ ασαφείς για να προσδιορίσουν εκείνη την ιδιαίτερη κατάσταση της συνείδησης, που γι' αυτούς που τη γνωρίζουν είναι τόσο αληθινή και συνταρακτική, όπως όταν ερωτεύεσαι.
Η μυστικιστική γραμματεία αναφέρει πλήθος μεθόδων για την επίτευξη αυτής της εμπειρίας, όπως την αυτοσυγκέντρωση, τη νηστεία, την απομόνωση σε σπηλιές, την επανάληψη ψαλμών, τις προσευχές, τις ασκήσεις αναπνοής, τις στάσεις του σώματος (asana), το χορό κι ασφαλώς... τα «μαγικά» φυτά.
Από την παλαιολιθική εποχή στο Μεσαίωνα: Η Ιστορία βρίθει από ψυχεδελικά
Από τα πρώτα ήδη βήματα της ανθρώπινης ιστορίας χρησιμοποιήθηκαν σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης ποικίλα φυτά, για την επίτευξη μιας διαφορετικής, «άλλης» εμπειρίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αποκρυπτογράφηση παλαιολιθικών σημείων από τους Lewis-Williams και Dowson παραπέμπει σε τροποποιημένες καταστάσεις της συνείδησης. Ο Andrew Sherratt υποστηρίζει ότι τα πύραυνα (μικρά, ρηχά, λεκανοειδή δοχεία, έντονα διακοσμημένα) της Γαλλίας και της Βρετάνης χρησιμοποιούνταν για την τελετουργική καύση ψυχοενεργών ουσιών στα νεολιθικά ιερά. Είναι γνωστό, επίσης, ότι οι σαμάνοι μεταγενέστερων πολιτισμών, όπως του θρακικού και του σκυθικού, έκαναν χρήση κάνναβης για να πέσουν σε έκσταση. Πιο βόρεια και πιο ανατολικά, οι σαμάνοι της Σιβηρίας χρησιμοποιούσαν τον ψυχοτρόπο μύκητα Αμανίτη (amanita muscaria). Ο Gordon Wasson υποστηρίζει ότι το ιερό ποτό σόμα της Ριγκ Βέδα (χαόμα, κατά την ιρανική Αβέστα) θα μπορούσε να προέρχεται από τον Αμανίτη. Σύμφωνα με μία άλλη υπόθεση, το σόμα / χαόμα είναι ο αγριοπήγανος (στα περσικά ισφάντ: ξυλώδης πολυετής θάμνος), που ο Μωάμεθ πήρε εντολή από τον Αλλάχ να χρησιμοποιήσει για να ενθαρρύνει τους οπαδούς του. Τα ενεργά αλκαλοειδή που περιέχονται στον αγριοπήγανο (χαρμίνη, χαρμαλίνη και τετραϋδροχαρμίνη) υπάρχουν και σε διάφορα είδη του γένους banisteriopsis (γιαχέ), αναρριχητικών φυτών της ζούγκλας τα οποία οι ιθαγενείς του Αμαζονίου χρησιμοποιούν για να βλέπουν οράματα.
Η τέχνη των Μάγιας περιελάμβανε απεικονίσεις μανιταριών, βατράχων και νούφαρων. Η Marlene Dodkin de Rios υποστηρίζει ότι και τα τρία ήταν ενσωματωμένα στην τέχνη αυτή λόγω των ψυχοενεργών ιδιοτήτων τους. Οι Αζτέκοι χρησιμοποιούσαν παραισθησιογόνα που τα ονόμαζαν teonanacatl, δηλαδή «σάρκα των θεών». Η χρήση ψυχοενεργών ουσιών, όπως μανιταριών στο αρχαίο Μεξικό και του κάκτου πεγιότλ σε κάποιους βορειοαμερικανούς Ινδιάνους, ήταν αναπόσπαστο μέρος της θρησκευτικής ζωής. Ολα τα είδη των ιερών μανιταριών βρέθηκε ότι περιέχουν την ψυχοενεργό ουσία ψιλοκυβίνη, ενώ η δραστική ουσία του πεγιότλ είναι η μεσκαλίνη. Ο κυκεών, το ιερό ποτό των Ελευσίνιων Μυστηρίων, υποστηρίζεται ότι περιείχε δημητριακά μολυσμένα από το μύκητα της ερυσιβώδους ολύρας, από την οποία λαμβάνονται τα αμίδια του λυσεργικού οξέος, ενεργού συστατικού του γνωστού LSD. Σε ολόκληρη τη μεσαιωνική Ευρώπη, μια μεγάλη οικογένεια ψυχοτρόπων φυτών, στην οποία ανήκουν το στραμώνιο, η μπελαντόνα, ο υοσκύαμος και ο μανδραγόρας, γνώρισε εξαιρετικά εκτεταμένη χρήση και ταυτίστηκε με τις λαϊκές τελετές και λατρείες, όπως γνωρίζουμε από τα πρακτικά της Ιεράς Εξέτασης.
Οι διανοούμενοι της Δύσης: Οι πρώτοι πειραματιστές των «καταραμένων» ουσιών
Η παράδοση ν' αποδίδουν σατανικές ιδιότητες στα παραισθησιογόνα συνεχίστηκε μέχρι το Γάλλο ποιητή Μποντλέρ (1821-1867), ο οποίος τα ονόμαζε μάλιστα «άνθη του κακού». Λίγα χρόνια αργότερα το ενδιαφέρον για τις ψυχοτρόπες ουσίες αναζωπυρώνεται. Ο μεγάλος ψυχολόγος Havelock Ellis ήταν ένας από τους πρώτους δυτικούς που πειραματίστηκε με τη μεσκαλίνη (1896). Ακολούθησαν κι άλλοι διάσημοι διανοούμενοι, όπως ο Ιρλανδός ποιητής W. Β. Yeats. Στις 19 Απριλίου 1943, ο Ελβετός βιοχημικός Albert Hofmann, 37 ετών, που πραγματοποιούσε έρευνες για ένα παυσίπονο κατά της ημικρανίας στα εργαστήρια της φαρμακευτικής εταιρείας Sandoz, στη Βασιλεία, κάνει την πρώτη ιστορική δοκιμή του LSD. Το LSD χρησιμοποιήθηκε στην ψυχανάλυση, στη θεραπεία κατά του πόνου και υποστηρικτικά σε αρρώστους στα τελικά στάδια ανίατων ασθενειών. Τη δεκαετία του '50 άρχισαν και στρατιωτικά πειράματα, τα οποία όμως σκόνταψαν στο υψηλό κόστος παραγωγής. Το 1954 ο Aldous Huxley εκδίδει το περίφημο βιβλίο του «Οι πύλες της αντίληψης», στο οποίο περιγράφει τις εμπειρίες του με τη μεσκαλίνη. Το παράδειγμά του ακολούθησαν οι συγγραφείς της γενιάς των Μπιτ, όπως ο Allen Ginsberg και ο William Burroughs.
Η περίπτωση του Timothy Leary: Η επανάσταση που δεν έγινε...
Τον Αύγουστο του 1960, ο Timothy Leary, ένας ψυχολόγος του Κέντρου Ερευνας της Προσωπικότητας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, έκανε την πρώτη αποκαλυπτική δοκιμή των μανιταριών psylocybe. Ο κόσμος της ψυχεδέλειας βρήκε στο πρόσωπό του τον πιο ενθουσιώδη απόστολο και μάρτυρα! Ο Leary άρχισε να πειραματίζεται με τον εαυτό του, με τους συνεργάτες του και με εθελοντές. Το ενδιαφέρον που δημιουργήθηκε από την έρευνα στο Χάρβαρντ οδήγησε το 1962 στη συγκρότηση μιας ανεπίσημης ομάδας ιερέων, θεολόγων και θρησκειοψυχολόγων, οι οποίοι έκαναν ψυχοδηλωτικές συνεδρίες μία φορά το μήνα. Ο Leary, μάλιστα, πίστευε ότι τα ψυχοδηλωτικά θα ήταν η θρησκεία του 21ου αιώνα και έλεγε χαρακτηριστικά ότι το να επιδιώκει κανείς μια θρησκευτική ζωή χωρίς αυτά ήταν σαν να μελετά αστρονομία χωρίς τηλεσκόπιο! Μέσα από εμπειρικές μελέτες προσπάθησε να χαρτογραφήσει τα επίπεδα της συνείδησης που αντιστοιχούσαν σε συγκεκριμένα ψυχοδηλωτικά. Ετσι υποστήριξε ότι διέκρινε επτά επίπεδα ενέργειας και συνείδησης: αισθητικό, συναισθηματικό, εγωικό, σωματικό, κυτταρικό, μοριακό, ατομικό. Ο Leary διέβλεπε ότι η μαζική προσοικείωση των επιπέδων της συνείδησης και των μεταβολών της θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ισχυρό επαναστατικό μέσο κοινωνικής και πολιτικής μεταμόρφωσης. Στο μεσσιανικό του κήρυγμα προέτρεπε τους νέους να γυρίσουν την πλάτη στις παρωχημένες αντιλήψεις (drop out), να «φτιαχτούν» (turn on) με ανώτερες πνευματικές εμπειρίες και να «συντονιστούν» (tune in) με νέους τρόπους δράσης και συμπεριφοράς. Στο αποκορύφωμα της δεκαετίας του '60 οι απόψεις του βρήκαν μεγάλη απήχηση ανάμεσα στα «παιδιά των λουλουδιών». Το πολιτικό και πανεπιστημιακό κατεστημένο δεν άργησε ν' αντιδράσει έντονα σ' αυτήν την ανατρεπτική έρευνα, ενώ το 1963 ο Leary απολύθηκε από τη θέση του και ακολούθως σταμάτησε διά νομοθετικού διατάγματος η νόμιμη παρασκευή LSD από τις φαρμακευτικές εταιρείες των ΗΠΑ. Η πράξη αυτή της απαγόρευσης, που συνδέει κατά τη διατύπωση του νόμου τις μη εξαρτησιογόνες ψυχοδηλωτικές (ή ψυχεδελικές) ουσίες με τα κατασταλτικά ναρκωτικά (παράγωγα του οπίου, βαρβιτουρικά και άλλα), συνδυάστηκε με μια στρατηγική διοχέτευσης στην αγορά αυτών των κατασταλτικών, προκειμένου ν' ανακοπεί και να ελεγχθεί το αυξανόμενο κύμα της ειρηνικής εξέγερσης. Τον ίδιο χρόνο, ο Leary ίδρυσε τη Διεθνή Ομοσπονδία για την Εσωτερική Ελευθερία (IFIF), καθώς και την επιθεώρηση Psychedelic Review. Η αντίστροφη μέτρηση, όμως, για τις ελπίδες του ψυχεδελικού κινήματος είχε αρχίσει... Ο Dr. Timothy Leary καταδικάστηκε σε 30 χρόνια φυλάκιση και μεγάλο χρηματικό πρόστιμο το 1966, επειδή βρέθηκαν στην κατοχή του τρία τσιγάρα μαριχουάνας!..
Η πρωτοποριακή ψυχολογία άνοιξε το δρόμο: Η επιστήμη συναντά την αρχαία σοφία!
Πριν εξετάσουμε τη σχέση των ψυχοδηλωτικών με τη θρησκεία, θα ήταν σκόπιμο να σταθούμε για λίγο στις εκστατικές εμπειρίες. Ο William James (1842-1910) είναι ο πρώτος διακεκριμένος ψυχολόγος και φιλόσοφος που εισήγαγε την επιστημονική μέθοδο σε πεδία αποκλειστικής έως τότε αρμοδιότητας της δογματικής, όπως είναι το πεδίο της θρησκευτικής συνείδησης. Ενώ για τον τυπικό ψυχίατρο τού σήμερα κάθε ένδειξη μυστικιστικής εμπειρίας είναι σύμπτωμα ψυχικής διαταραχής, ο βαθυστόχαστος James, στο «Varieties of Religious Experience», υποστηρίζει ότι η θρησκευτική εμπειρία υπερβαίνει την ψυχολογική, χωρίς όμως ν' αποκόπτεται εντελώς από αυτήν -όπως ακριβώς δεν αποκόπτεται και ο ψυχολόγος από το φυσιολόγο. Η «ψυχολογία του βάθους» και η «υπερπροσωπική ψυχολογία» ανακάλυψαν βαθύτερα στρώματα συνειδησιακών καταστάσεων, με ευρύτερο φάσμα λειτουργικότητας, των οποίων την ύπαρξη αγνοούσαμε παντελώς. Σύμφωνα με τον Jung, στο βάθος η ψυχή του ανθρώπου καθρεφτίζει το ευρύτερο σύμπαν. Το καθρεφτίζει με τη μορφή εικόνων, οι οποίες αντιπροσωπεύουν συμβολικές πλευρές του μακρόκοσμου. Η ψυχολογική προοπτική του Jung μάς παρέχει μια εμπειρική απόδειξη της άποψης του Τσουάγκ Τσου, ότι δηλαδή το «εσωτερικό μάτι» δεν χρειάζεται τη διανοητική γνώση, εφόσον, όταν στρέφεται προς τα μέσα, εναρμονίζεται με τον κόσμο. Το «Ταυτό» δεν περιέχει μόνο την εμπειρική πραγματικότητα της προσωπικότητας, αλλά συνιστά παράλληλα ένα υπόστρωμα της πραγματικότητας με την ευρύτερη έννοια του όρου. Είναι ο κρίκος με το Σύμπαν. Σ' αυτό το επίπεδο το «Ταυτό» αντιστοιχεί ψυχολογικά και συμπαντικά στο Τάο και στην «παγκόσμια αρμονία» του Λάιμπνιτς. Ο υπερπροσωπικός ψυχολόγος καταλήγει στα ίδια συμπεράσματα με τους αρχαίους σοφούς: «ότι είναι έξω είναι και μέσα· η βασιλεία των ουρανών είναι μέσα σου».
Τι είναι η πραγματικότητα; Το πρόβλημα της μυστι(κιστι)κής εμπειρίας
Ονομάζουμε συνήθως «πραγματικότητα» τον κόσμο των καθημερινών συμβάσεων. Ο νους του ανθρώπου επεξεργάζεται αυτόματα τ' απειράριθμα ερεθίσματα που συλλαμβάνει μέσω των αισθητηρίων οργάνων του και τα μετατρέπει σε αναγνωρίσιμα αντικείμενα. Αυτή η διαδικασία προϋποθέτει το φιλτράρισμα των πληροφοριών και τη συστηματοποίησή τους κατά τρόπο συμβατό με την εκπαίδευση, τις πεποιθήσεις και τις κοινωνικοπολιτιστικές συντεταγμένες. Το αποτέλεσμα είναι η γνωστή σε όλους «πραγματικότητα», που ουσιαστικά αποτελεί μόνο μία συμβατική εκδοχή του υπαρκτού. Η ινδική φιλοσοφία χαρακτηρίζει αυτήν την τακτοποίηση της πραγματικότητας maya, δηλαδή ψευδαισθητική ή, καλύτερα, φευγαλέα. Μέσα από θρησκευτικές πρακτικές ή κάτω από ασυνήθιστες καταστάσεις, ο άνθρωπος μπορεί να πετύχει μια στιγμιαία απελευθέρωση από το νευρολογικό προγραμματισμό του και να συλλάβει κομμάτια άγνωστα του κόσμου. Αυτή είναι η Ζεν Σατόρι στιγμή, η εκστατική κατάσταση του μύστη. Ο έλεγχος των αισθήσεων είναι βασικό μέρος κάθε ασκητικής πρακτικής. Ελεγχος που δεν υποδηλώνει καταστολή, αλλά περιορισμό της λογοκρισίας του νου, ο οποίος εστιαζόμενος στον εαυτό του ανακαλύπτει έκπληκτος τη «μαγική εικόνα»· μια εικόνα που πάντα ενυπήρχε, κρυμμένη πίσω από τη σκιερή επιφάνεια του κοινωνικού «εγώ».
Αν δεχθούμε, λοιπόν, την πραγματικότητα των αυθεντικών θρησκευτικών εμπειριών, το ερώτημα που γεννάται αυτόματα είναι κατά πόσο οι ψυχοδηλωτικές εμπειρίες είναι γνήσια πνευματικές και όχι ψευδαισθητικές, προβολές του ασυνείδητου. Κατ' αρχάς, μένει ανοιχτή η υπόθεση κατά πόσο ο κοινός παρανομαστής όλων ανεξαιρέτως των μυστικιστικών εμπειριών δεν εδρεύει σε κάποια χημική διεργασία του εγκεφάλου. Πολλοί που έζησαν εκστατικές εμπειρίες με παραδοσιακές μεθόδους και στη συνέχεια πειραματίστηκαν με ψυχοδηλωτικές ουσίες, όπως ο Allan Watts, δηλώνουν απερίφραστα ότι όχι μόνο οι δύο εμπειρίες μοιάζουν, αλλά και ότι οι τελευταίες ξεπερνούν σε βάθος και ποιότητα τις πρώτες. Επιπλέον, οι ίδιοι άνθρωποι προϊόντος του χρόνου μπορούσαν να βρεθούν με ευκολία σε κατάσταση «κοσμικής συνείδησης» και μάλιστα χωρίς τη βοήθεια χημικών ουσιών. Ο Watts, όμως, σπεύδει να προειδοποιήσει ότι κανένα από τα χημικά μεταβολικά της συνείδησης δεν αποτελεί προκατασκευασμένη μυστικιστική εμπειρία: τα ψυχοδηλωτικά προσφέρουν δυνατότητες για μυστικιστική ενόραση με τον τρόπο που τα καλοπροετοιμασμένα χρώματα και πινέλα προσφέρουν δυνατότητες για έναν άριστο ζωγραφικό πίνακα ή ένα καλοφτιαγμένο πιάνο, για μια θαυμάσια μουσική σύνθεση. Ολες αυτές οι ουσίες είναι σχετικά άχρηστες (αν όχι και επικίνδυνες) χωρίς την κατάλληλη εκπαίδευση και προετοιμασία. Οι Σάβατζ και Ντίτμαν διαπιστώνουν σε μια μελέτη τους ότι, αν η προετοιμασία είναι υποστηρικτική αλλά όχι πνευματική, το 40-75% των ληπτών ψυχοδηλωτικών ουσιών ζουν έντονες θρησκευτικές εμπειρίες, ικανές να αλλάξουν τη ζωή τους και ότι, αν η προετοιμασία είναι υποστηρικτική και πνευματική, το 80-90% των εμπειριών είναι αποκαλυπτικές και μυστικο-θρησκευτικές. Τα άτομα που είχαν πάρει placebo ανέφεραν σημαντικά λιγότερες εμπειρίες. Τόσο οι αμιγώς θρησκευτικές εμπειρίες όσο και οι θρησκευτικο-ψυχοδηλωτικές χαρακτηρίζονται από τα εξής πέντε γνωρίσματα: α) επιβράδυνση του χρόνου, με συγκέντρωση στο παρόν, β) επίγνωση της πολικότητας ή αλληλεξάρτησης των αντιθέτων, γ) επίγνωση της σχετικότητας των ατομικών ορίων (αμέτρητες ατομικές οντότητες ως ένας και μοναδικός Εαυτός), δ) επίγνωση της αιώνιας ενέργειας, συχνά με τη μορφή έντονου λευκού φωτός (ο κόσμος που προβάλλει είναι περισσότερο πράξεων παρά αιτίων, ρημάτων παρά ουσιαστικών -στενά συνδεδεμένο σύμπλεγμα σχέσεων, ροπών, τάσεων και πεδίων ενέργειας)· και ε) τα πάντα είναι παιχνίδι αγάπης και σοφίας.
Πού βρίσκεται η αλήθεια; Η ανάγκη για περισσότερη έρευνα
Οι επικριτές των ψυχοδηλωτικών, που επιμένουν να τα ονομάζουν παραισθησιογόνα, υποστηρίζουν ότι η επίδρασή τους στο νευρικό σύστημα προσθέτει στις αισθήσεις κάποιο χημικό πέπλο το οποίο μετατρέπει τα πάντα σε μια υπερφυσική ομορφιά. Οι υποστηρικτές τους, αντίθετα, απαντούν ότι η σύγχρονη φαρμακολογία γράφτηκε και ασκείται από επιστήμονες που δεν παίρνουν ψυχοδηλωτικά και συνεπώς γράφουν συγγράμματα σχετικά με γεγονότα που οι ίδιοι δεν έχουν ποτέ βιώσει. Η επίδραση αυτών των ουσιών, υποστηρίζουν, απομακρύνει συγκεκριμένες καθ' έξιν φυσικές αναστολές της διάνοιας και των αισθήσεων, καθιστώντας μας ικανούς να δούμε τα πράγματα όπως θα μας παρουσιάζονταν, εάν δεν ήμασταν τόσο πιεσμένοι από το χρόνο και τις κοινωνικές συμβάσεις. Ο νους καταγράφει νέες εντυπώσεις, ανακαλύπτει νέους δεσμούς ανάμεσα στα πράγματα. Οπως λέει χαρακτηριστικά ο Timothy Leary: «Η έκσταση του LSD είναι η πλήρους χαράς ανακάλυψη ότι το εγώ, με τις θλιβερές του επιφάσεις και προσπάθειες, είναι μόνο ένα κλάσμα της ταυτότητάς μου».
Είναι παρακινδυνευμένο ν' αποφανθεί κανείς με βεβαιότητα σχετικά με την αλήθεια της μιας ή της άλλης άποψης, ειδικά αν δεν υπάρξουν εκτεταμένες νευροφυσιολογικές, φαρμακολογικές και ψυχολογικές έρευνες. Είναι δύσκολο, όμως, να μην παρατηρήσουμε ότι στη διαμάχη εμπλέκονται όχι μόνο αντικρουόμενες επιστημονικές απόψεις, αλλά και πολιτικο-οικονομικά και οργανωμένα θρησκευτικά συμφέροντα, τα οποία παρεμποδίζουν την αποστασιοποιημένη και εμπεριστατωμένη αναζήτηση της αλήθειας. Η διαλεύκανση της βιοχημείας των θρησκευτικών εμπειριών θα προσφέρει τεράστια υπηρεσία στην κατανόηση τόσο της λειτουργίας του εγκεφάλου όσο και των επιπέδων της συνείδησης.
Βιβλιογραφία
Timothy Leary: «Η Πολιτική της Εκστασης», Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1989.
Τ. Leary, G. Η. Litwin, and R. Metzner: Reactions to Psilocybin Administered in a Supportive Environment, Journal of Nervous and Mental Disease, 137, Νο 6, 561-73.
Α. Watts: «The Joyous Cosmology: Adventures in the Chemistry of Consciousness», New York, Pantheon Books, 1962.
Aldous Huxley: «Le Porte Della Percezione, Paradiso e Inferno», Oscar Mondadori, 1958.
Haveloc Ellis: «Α note on Mescal Intoxication», The Lancet, 3849,1897.
Peter Stafford: «Εγκυκλοπαίδεια Ψυχεδελικών», Σμίλη, 1991.
Richard Rudgley: «The Alchemy of Culture: Ψυχοτρόπες Ουσίες και Πολιτισμική Αλχημεία», Ακτή-Οξύ, 2000.
Albert Hofmann: «LSD-my problem child», Mcgraw-Hill Book Company, Ν.Υ. 1980.
R. G. Wasson, Α. Hofmann, C. Α. Ρ. Ruk: «The Road to Eleusis», Harcourt Brace, Jovanowich, Inc., Ν.Υ. 1978.
Αθ. Καυκαλίδη: «Η Γνώση της Μήτρας», η αυτοψυχογνωσία με ψυχοδηλωτικά φάρμακα, Ολκός, 1980.
Η μυστικιστική γραμματεία αναφέρει πλήθος μεθόδων για την επίτευξη αυτής της εμπειρίας, όπως την αυτοσυγκέντρωση, τη νηστεία, την απομόνωση σε σπηλιές, την επανάληψη ψαλμών, τις προσευχές, τις ασκήσεις αναπνοής, τις στάσεις του σώματος (asana), το χορό κι ασφαλώς... τα «μαγικά» φυτά.
Από την παλαιολιθική εποχή στο Μεσαίωνα: Η Ιστορία βρίθει από ψυχεδελικά
Από τα πρώτα ήδη βήματα της ανθρώπινης ιστορίας χρησιμοποιήθηκαν σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης ποικίλα φυτά, για την επίτευξη μιας διαφορετικής, «άλλης» εμπειρίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αποκρυπτογράφηση παλαιολιθικών σημείων από τους Lewis-Williams και Dowson παραπέμπει σε τροποποιημένες καταστάσεις της συνείδησης. Ο Andrew Sherratt υποστηρίζει ότι τα πύραυνα (μικρά, ρηχά, λεκανοειδή δοχεία, έντονα διακοσμημένα) της Γαλλίας και της Βρετάνης χρησιμοποιούνταν για την τελετουργική καύση ψυχοενεργών ουσιών στα νεολιθικά ιερά. Είναι γνωστό, επίσης, ότι οι σαμάνοι μεταγενέστερων πολιτισμών, όπως του θρακικού και του σκυθικού, έκαναν χρήση κάνναβης για να πέσουν σε έκσταση. Πιο βόρεια και πιο ανατολικά, οι σαμάνοι της Σιβηρίας χρησιμοποιούσαν τον ψυχοτρόπο μύκητα Αμανίτη (amanita muscaria). Ο Gordon Wasson υποστηρίζει ότι το ιερό ποτό σόμα της Ριγκ Βέδα (χαόμα, κατά την ιρανική Αβέστα) θα μπορούσε να προέρχεται από τον Αμανίτη. Σύμφωνα με μία άλλη υπόθεση, το σόμα / χαόμα είναι ο αγριοπήγανος (στα περσικά ισφάντ: ξυλώδης πολυετής θάμνος), που ο Μωάμεθ πήρε εντολή από τον Αλλάχ να χρησιμοποιήσει για να ενθαρρύνει τους οπαδούς του. Τα ενεργά αλκαλοειδή που περιέχονται στον αγριοπήγανο (χαρμίνη, χαρμαλίνη και τετραϋδροχαρμίνη) υπάρχουν και σε διάφορα είδη του γένους banisteriopsis (γιαχέ), αναρριχητικών φυτών της ζούγκλας τα οποία οι ιθαγενείς του Αμαζονίου χρησιμοποιούν για να βλέπουν οράματα.
Η τέχνη των Μάγιας περιελάμβανε απεικονίσεις μανιταριών, βατράχων και νούφαρων. Η Marlene Dodkin de Rios υποστηρίζει ότι και τα τρία ήταν ενσωματωμένα στην τέχνη αυτή λόγω των ψυχοενεργών ιδιοτήτων τους. Οι Αζτέκοι χρησιμοποιούσαν παραισθησιογόνα που τα ονόμαζαν teonanacatl, δηλαδή «σάρκα των θεών». Η χρήση ψυχοενεργών ουσιών, όπως μανιταριών στο αρχαίο Μεξικό και του κάκτου πεγιότλ σε κάποιους βορειοαμερικανούς Ινδιάνους, ήταν αναπόσπαστο μέρος της θρησκευτικής ζωής. Ολα τα είδη των ιερών μανιταριών βρέθηκε ότι περιέχουν την ψυχοενεργό ουσία ψιλοκυβίνη, ενώ η δραστική ουσία του πεγιότλ είναι η μεσκαλίνη. Ο κυκεών, το ιερό ποτό των Ελευσίνιων Μυστηρίων, υποστηρίζεται ότι περιείχε δημητριακά μολυσμένα από το μύκητα της ερυσιβώδους ολύρας, από την οποία λαμβάνονται τα αμίδια του λυσεργικού οξέος, ενεργού συστατικού του γνωστού LSD. Σε ολόκληρη τη μεσαιωνική Ευρώπη, μια μεγάλη οικογένεια ψυχοτρόπων φυτών, στην οποία ανήκουν το στραμώνιο, η μπελαντόνα, ο υοσκύαμος και ο μανδραγόρας, γνώρισε εξαιρετικά εκτεταμένη χρήση και ταυτίστηκε με τις λαϊκές τελετές και λατρείες, όπως γνωρίζουμε από τα πρακτικά της Ιεράς Εξέτασης.
Οι διανοούμενοι της Δύσης: Οι πρώτοι πειραματιστές των «καταραμένων» ουσιών
Η παράδοση ν' αποδίδουν σατανικές ιδιότητες στα παραισθησιογόνα συνεχίστηκε μέχρι το Γάλλο ποιητή Μποντλέρ (1821-1867), ο οποίος τα ονόμαζε μάλιστα «άνθη του κακού». Λίγα χρόνια αργότερα το ενδιαφέρον για τις ψυχοτρόπες ουσίες αναζωπυρώνεται. Ο μεγάλος ψυχολόγος Havelock Ellis ήταν ένας από τους πρώτους δυτικούς που πειραματίστηκε με τη μεσκαλίνη (1896). Ακολούθησαν κι άλλοι διάσημοι διανοούμενοι, όπως ο Ιρλανδός ποιητής W. Β. Yeats. Στις 19 Απριλίου 1943, ο Ελβετός βιοχημικός Albert Hofmann, 37 ετών, που πραγματοποιούσε έρευνες για ένα παυσίπονο κατά της ημικρανίας στα εργαστήρια της φαρμακευτικής εταιρείας Sandoz, στη Βασιλεία, κάνει την πρώτη ιστορική δοκιμή του LSD. Το LSD χρησιμοποιήθηκε στην ψυχανάλυση, στη θεραπεία κατά του πόνου και υποστηρικτικά σε αρρώστους στα τελικά στάδια ανίατων ασθενειών. Τη δεκαετία του '50 άρχισαν και στρατιωτικά πειράματα, τα οποία όμως σκόνταψαν στο υψηλό κόστος παραγωγής. Το 1954 ο Aldous Huxley εκδίδει το περίφημο βιβλίο του «Οι πύλες της αντίληψης», στο οποίο περιγράφει τις εμπειρίες του με τη μεσκαλίνη. Το παράδειγμά του ακολούθησαν οι συγγραφείς της γενιάς των Μπιτ, όπως ο Allen Ginsberg και ο William Burroughs.
Η περίπτωση του Timothy Leary: Η επανάσταση που δεν έγινε...
Τον Αύγουστο του 1960, ο Timothy Leary, ένας ψυχολόγος του Κέντρου Ερευνας της Προσωπικότητας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, έκανε την πρώτη αποκαλυπτική δοκιμή των μανιταριών psylocybe. Ο κόσμος της ψυχεδέλειας βρήκε στο πρόσωπό του τον πιο ενθουσιώδη απόστολο και μάρτυρα! Ο Leary άρχισε να πειραματίζεται με τον εαυτό του, με τους συνεργάτες του και με εθελοντές. Το ενδιαφέρον που δημιουργήθηκε από την έρευνα στο Χάρβαρντ οδήγησε το 1962 στη συγκρότηση μιας ανεπίσημης ομάδας ιερέων, θεολόγων και θρησκειοψυχολόγων, οι οποίοι έκαναν ψυχοδηλωτικές συνεδρίες μία φορά το μήνα. Ο Leary, μάλιστα, πίστευε ότι τα ψυχοδηλωτικά θα ήταν η θρησκεία του 21ου αιώνα και έλεγε χαρακτηριστικά ότι το να επιδιώκει κανείς μια θρησκευτική ζωή χωρίς αυτά ήταν σαν να μελετά αστρονομία χωρίς τηλεσκόπιο! Μέσα από εμπειρικές μελέτες προσπάθησε να χαρτογραφήσει τα επίπεδα της συνείδησης που αντιστοιχούσαν σε συγκεκριμένα ψυχοδηλωτικά. Ετσι υποστήριξε ότι διέκρινε επτά επίπεδα ενέργειας και συνείδησης: αισθητικό, συναισθηματικό, εγωικό, σωματικό, κυτταρικό, μοριακό, ατομικό. Ο Leary διέβλεπε ότι η μαζική προσοικείωση των επιπέδων της συνείδησης και των μεταβολών της θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ισχυρό επαναστατικό μέσο κοινωνικής και πολιτικής μεταμόρφωσης. Στο μεσσιανικό του κήρυγμα προέτρεπε τους νέους να γυρίσουν την πλάτη στις παρωχημένες αντιλήψεις (drop out), να «φτιαχτούν» (turn on) με ανώτερες πνευματικές εμπειρίες και να «συντονιστούν» (tune in) με νέους τρόπους δράσης και συμπεριφοράς. Στο αποκορύφωμα της δεκαετίας του '60 οι απόψεις του βρήκαν μεγάλη απήχηση ανάμεσα στα «παιδιά των λουλουδιών». Το πολιτικό και πανεπιστημιακό κατεστημένο δεν άργησε ν' αντιδράσει έντονα σ' αυτήν την ανατρεπτική έρευνα, ενώ το 1963 ο Leary απολύθηκε από τη θέση του και ακολούθως σταμάτησε διά νομοθετικού διατάγματος η νόμιμη παρασκευή LSD από τις φαρμακευτικές εταιρείες των ΗΠΑ. Η πράξη αυτή της απαγόρευσης, που συνδέει κατά τη διατύπωση του νόμου τις μη εξαρτησιογόνες ψυχοδηλωτικές (ή ψυχεδελικές) ουσίες με τα κατασταλτικά ναρκωτικά (παράγωγα του οπίου, βαρβιτουρικά και άλλα), συνδυάστηκε με μια στρατηγική διοχέτευσης στην αγορά αυτών των κατασταλτικών, προκειμένου ν' ανακοπεί και να ελεγχθεί το αυξανόμενο κύμα της ειρηνικής εξέγερσης. Τον ίδιο χρόνο, ο Leary ίδρυσε τη Διεθνή Ομοσπονδία για την Εσωτερική Ελευθερία (IFIF), καθώς και την επιθεώρηση Psychedelic Review. Η αντίστροφη μέτρηση, όμως, για τις ελπίδες του ψυχεδελικού κινήματος είχε αρχίσει... Ο Dr. Timothy Leary καταδικάστηκε σε 30 χρόνια φυλάκιση και μεγάλο χρηματικό πρόστιμο το 1966, επειδή βρέθηκαν στην κατοχή του τρία τσιγάρα μαριχουάνας!..
Η πρωτοποριακή ψυχολογία άνοιξε το δρόμο: Η επιστήμη συναντά την αρχαία σοφία!
Πριν εξετάσουμε τη σχέση των ψυχοδηλωτικών με τη θρησκεία, θα ήταν σκόπιμο να σταθούμε για λίγο στις εκστατικές εμπειρίες. Ο William James (1842-1910) είναι ο πρώτος διακεκριμένος ψυχολόγος και φιλόσοφος που εισήγαγε την επιστημονική μέθοδο σε πεδία αποκλειστικής έως τότε αρμοδιότητας της δογματικής, όπως είναι το πεδίο της θρησκευτικής συνείδησης. Ενώ για τον τυπικό ψυχίατρο τού σήμερα κάθε ένδειξη μυστικιστικής εμπειρίας είναι σύμπτωμα ψυχικής διαταραχής, ο βαθυστόχαστος James, στο «Varieties of Religious Experience», υποστηρίζει ότι η θρησκευτική εμπειρία υπερβαίνει την ψυχολογική, χωρίς όμως ν' αποκόπτεται εντελώς από αυτήν -όπως ακριβώς δεν αποκόπτεται και ο ψυχολόγος από το φυσιολόγο. Η «ψυχολογία του βάθους» και η «υπερπροσωπική ψυχολογία» ανακάλυψαν βαθύτερα στρώματα συνειδησιακών καταστάσεων, με ευρύτερο φάσμα λειτουργικότητας, των οποίων την ύπαρξη αγνοούσαμε παντελώς. Σύμφωνα με τον Jung, στο βάθος η ψυχή του ανθρώπου καθρεφτίζει το ευρύτερο σύμπαν. Το καθρεφτίζει με τη μορφή εικόνων, οι οποίες αντιπροσωπεύουν συμβολικές πλευρές του μακρόκοσμου. Η ψυχολογική προοπτική του Jung μάς παρέχει μια εμπειρική απόδειξη της άποψης του Τσουάγκ Τσου, ότι δηλαδή το «εσωτερικό μάτι» δεν χρειάζεται τη διανοητική γνώση, εφόσον, όταν στρέφεται προς τα μέσα, εναρμονίζεται με τον κόσμο. Το «Ταυτό» δεν περιέχει μόνο την εμπειρική πραγματικότητα της προσωπικότητας, αλλά συνιστά παράλληλα ένα υπόστρωμα της πραγματικότητας με την ευρύτερη έννοια του όρου. Είναι ο κρίκος με το Σύμπαν. Σ' αυτό το επίπεδο το «Ταυτό» αντιστοιχεί ψυχολογικά και συμπαντικά στο Τάο και στην «παγκόσμια αρμονία» του Λάιμπνιτς. Ο υπερπροσωπικός ψυχολόγος καταλήγει στα ίδια συμπεράσματα με τους αρχαίους σοφούς: «ότι είναι έξω είναι και μέσα· η βασιλεία των ουρανών είναι μέσα σου».
Τι είναι η πραγματικότητα; Το πρόβλημα της μυστι(κιστι)κής εμπειρίας
Ονομάζουμε συνήθως «πραγματικότητα» τον κόσμο των καθημερινών συμβάσεων. Ο νους του ανθρώπου επεξεργάζεται αυτόματα τ' απειράριθμα ερεθίσματα που συλλαμβάνει μέσω των αισθητηρίων οργάνων του και τα μετατρέπει σε αναγνωρίσιμα αντικείμενα. Αυτή η διαδικασία προϋποθέτει το φιλτράρισμα των πληροφοριών και τη συστηματοποίησή τους κατά τρόπο συμβατό με την εκπαίδευση, τις πεποιθήσεις και τις κοινωνικοπολιτιστικές συντεταγμένες. Το αποτέλεσμα είναι η γνωστή σε όλους «πραγματικότητα», που ουσιαστικά αποτελεί μόνο μία συμβατική εκδοχή του υπαρκτού. Η ινδική φιλοσοφία χαρακτηρίζει αυτήν την τακτοποίηση της πραγματικότητας maya, δηλαδή ψευδαισθητική ή, καλύτερα, φευγαλέα. Μέσα από θρησκευτικές πρακτικές ή κάτω από ασυνήθιστες καταστάσεις, ο άνθρωπος μπορεί να πετύχει μια στιγμιαία απελευθέρωση από το νευρολογικό προγραμματισμό του και να συλλάβει κομμάτια άγνωστα του κόσμου. Αυτή είναι η Ζεν Σατόρι στιγμή, η εκστατική κατάσταση του μύστη. Ο έλεγχος των αισθήσεων είναι βασικό μέρος κάθε ασκητικής πρακτικής. Ελεγχος που δεν υποδηλώνει καταστολή, αλλά περιορισμό της λογοκρισίας του νου, ο οποίος εστιαζόμενος στον εαυτό του ανακαλύπτει έκπληκτος τη «μαγική εικόνα»· μια εικόνα που πάντα ενυπήρχε, κρυμμένη πίσω από τη σκιερή επιφάνεια του κοινωνικού «εγώ».
Αν δεχθούμε, λοιπόν, την πραγματικότητα των αυθεντικών θρησκευτικών εμπειριών, το ερώτημα που γεννάται αυτόματα είναι κατά πόσο οι ψυχοδηλωτικές εμπειρίες είναι γνήσια πνευματικές και όχι ψευδαισθητικές, προβολές του ασυνείδητου. Κατ' αρχάς, μένει ανοιχτή η υπόθεση κατά πόσο ο κοινός παρανομαστής όλων ανεξαιρέτως των μυστικιστικών εμπειριών δεν εδρεύει σε κάποια χημική διεργασία του εγκεφάλου. Πολλοί που έζησαν εκστατικές εμπειρίες με παραδοσιακές μεθόδους και στη συνέχεια πειραματίστηκαν με ψυχοδηλωτικές ουσίες, όπως ο Allan Watts, δηλώνουν απερίφραστα ότι όχι μόνο οι δύο εμπειρίες μοιάζουν, αλλά και ότι οι τελευταίες ξεπερνούν σε βάθος και ποιότητα τις πρώτες. Επιπλέον, οι ίδιοι άνθρωποι προϊόντος του χρόνου μπορούσαν να βρεθούν με ευκολία σε κατάσταση «κοσμικής συνείδησης» και μάλιστα χωρίς τη βοήθεια χημικών ουσιών. Ο Watts, όμως, σπεύδει να προειδοποιήσει ότι κανένα από τα χημικά μεταβολικά της συνείδησης δεν αποτελεί προκατασκευασμένη μυστικιστική εμπειρία: τα ψυχοδηλωτικά προσφέρουν δυνατότητες για μυστικιστική ενόραση με τον τρόπο που τα καλοπροετοιμασμένα χρώματα και πινέλα προσφέρουν δυνατότητες για έναν άριστο ζωγραφικό πίνακα ή ένα καλοφτιαγμένο πιάνο, για μια θαυμάσια μουσική σύνθεση. Ολες αυτές οι ουσίες είναι σχετικά άχρηστες (αν όχι και επικίνδυνες) χωρίς την κατάλληλη εκπαίδευση και προετοιμασία. Οι Σάβατζ και Ντίτμαν διαπιστώνουν σε μια μελέτη τους ότι, αν η προετοιμασία είναι υποστηρικτική αλλά όχι πνευματική, το 40-75% των ληπτών ψυχοδηλωτικών ουσιών ζουν έντονες θρησκευτικές εμπειρίες, ικανές να αλλάξουν τη ζωή τους και ότι, αν η προετοιμασία είναι υποστηρικτική και πνευματική, το 80-90% των εμπειριών είναι αποκαλυπτικές και μυστικο-θρησκευτικές. Τα άτομα που είχαν πάρει placebo ανέφεραν σημαντικά λιγότερες εμπειρίες. Τόσο οι αμιγώς θρησκευτικές εμπειρίες όσο και οι θρησκευτικο-ψυχοδηλωτικές χαρακτηρίζονται από τα εξής πέντε γνωρίσματα: α) επιβράδυνση του χρόνου, με συγκέντρωση στο παρόν, β) επίγνωση της πολικότητας ή αλληλεξάρτησης των αντιθέτων, γ) επίγνωση της σχετικότητας των ατομικών ορίων (αμέτρητες ατομικές οντότητες ως ένας και μοναδικός Εαυτός), δ) επίγνωση της αιώνιας ενέργειας, συχνά με τη μορφή έντονου λευκού φωτός (ο κόσμος που προβάλλει είναι περισσότερο πράξεων παρά αιτίων, ρημάτων παρά ουσιαστικών -στενά συνδεδεμένο σύμπλεγμα σχέσεων, ροπών, τάσεων και πεδίων ενέργειας)· και ε) τα πάντα είναι παιχνίδι αγάπης και σοφίας.
Πού βρίσκεται η αλήθεια; Η ανάγκη για περισσότερη έρευνα
Οι επικριτές των ψυχοδηλωτικών, που επιμένουν να τα ονομάζουν παραισθησιογόνα, υποστηρίζουν ότι η επίδρασή τους στο νευρικό σύστημα προσθέτει στις αισθήσεις κάποιο χημικό πέπλο το οποίο μετατρέπει τα πάντα σε μια υπερφυσική ομορφιά. Οι υποστηρικτές τους, αντίθετα, απαντούν ότι η σύγχρονη φαρμακολογία γράφτηκε και ασκείται από επιστήμονες που δεν παίρνουν ψυχοδηλωτικά και συνεπώς γράφουν συγγράμματα σχετικά με γεγονότα που οι ίδιοι δεν έχουν ποτέ βιώσει. Η επίδραση αυτών των ουσιών, υποστηρίζουν, απομακρύνει συγκεκριμένες καθ' έξιν φυσικές αναστολές της διάνοιας και των αισθήσεων, καθιστώντας μας ικανούς να δούμε τα πράγματα όπως θα μας παρουσιάζονταν, εάν δεν ήμασταν τόσο πιεσμένοι από το χρόνο και τις κοινωνικές συμβάσεις. Ο νους καταγράφει νέες εντυπώσεις, ανακαλύπτει νέους δεσμούς ανάμεσα στα πράγματα. Οπως λέει χαρακτηριστικά ο Timothy Leary: «Η έκσταση του LSD είναι η πλήρους χαράς ανακάλυψη ότι το εγώ, με τις θλιβερές του επιφάσεις και προσπάθειες, είναι μόνο ένα κλάσμα της ταυτότητάς μου».
Είναι παρακινδυνευμένο ν' αποφανθεί κανείς με βεβαιότητα σχετικά με την αλήθεια της μιας ή της άλλης άποψης, ειδικά αν δεν υπάρξουν εκτεταμένες νευροφυσιολογικές, φαρμακολογικές και ψυχολογικές έρευνες. Είναι δύσκολο, όμως, να μην παρατηρήσουμε ότι στη διαμάχη εμπλέκονται όχι μόνο αντικρουόμενες επιστημονικές απόψεις, αλλά και πολιτικο-οικονομικά και οργανωμένα θρησκευτικά συμφέροντα, τα οποία παρεμποδίζουν την αποστασιοποιημένη και εμπεριστατωμένη αναζήτηση της αλήθειας. Η διαλεύκανση της βιοχημείας των θρησκευτικών εμπειριών θα προσφέρει τεράστια υπηρεσία στην κατανόηση τόσο της λειτουργίας του εγκεφάλου όσο και των επιπέδων της συνείδησης.
Βιβλιογραφία
Timothy Leary: «Η Πολιτική της Εκστασης», Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1989.
Τ. Leary, G. Η. Litwin, and R. Metzner: Reactions to Psilocybin Administered in a Supportive Environment, Journal of Nervous and Mental Disease, 137, Νο 6, 561-73.
Α. Watts: «The Joyous Cosmology: Adventures in the Chemistry of Consciousness», New York, Pantheon Books, 1962.
Aldous Huxley: «Le Porte Della Percezione, Paradiso e Inferno», Oscar Mondadori, 1958.
Haveloc Ellis: «Α note on Mescal Intoxication», The Lancet, 3849,1897.
Peter Stafford: «Εγκυκλοπαίδεια Ψυχεδελικών», Σμίλη, 1991.
Richard Rudgley: «The Alchemy of Culture: Ψυχοτρόπες Ουσίες και Πολιτισμική Αλχημεία», Ακτή-Οξύ, 2000.
Albert Hofmann: «LSD-my problem child», Mcgraw-Hill Book Company, Ν.Υ. 1980.
R. G. Wasson, Α. Hofmann, C. Α. Ρ. Ruk: «The Road to Eleusis», Harcourt Brace, Jovanowich, Inc., Ν.Υ. 1978.
Αθ. Καυκαλίδη: «Η Γνώση της Μήτρας», η αυτοψυχογνωσία με ψυχοδηλωτικά φάρμακα, Ολκός, 1980.
http://archive.enet.gr/online/online_issues?pid=61&dt=09/10/200...
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου